کوفه در قم شمرده‏اند؟

با توجه به آنچه پیش‏تر بیان شد، انتقال میراث کوفه پیش از ابراهیم بن هاشم آغاز شد؛ بنابراین، تقدم ابراهیم بن هاشم، تقدم زمانی در انتقال حدیث نیست. البته اصحاب بغداد نیز نخستین انتشار حدیث کوفه در قم را به ابراهیم‏ بن هاشم نسبت داده‏اند نه نخستین انتقال حدیث را. پس سؤال این است که چگونه پیشگامان در انتقال حدیث کوفه، موفق به انتشار آن میراث در قم نبودند و ابراهیم‏ بن هاشم مقدم بر دیگران بر این امر توفیق یافت؟

درباره برقی ـ که به نظر می‏رسد نخستین کسی است که میراث حدیثی کوفه را در حد قابل توجهی به قم انتقال داد ـ دو عامل ذیل می‏تواند دلیل انتشار نیافتن روایات وی در قم باشد: عامل اول همان غرابت و ناشناس بودن مشایخ برقی، آن هم در بدو ورود احادیث کوفه است؛ چنان‏که پیش‏تر گذشت، برقی از مشایخ مجهول و ناشناس روایت می‏کرد و این مسئله مشایخ قم را در روایت این احادیث با تردید مواجه نمود. عامل دیگری که می‏تواند سبب انتشار نیافتن روایات برقی باشد، دوری او از مرکزیت شهر قم است؛ زیرا چنان‏که نجاشی گزارش کرده، برقی منتسب به برقه‏رود از نواحی اطراف قم بوده است. اگر وی پس از مراجعت از کوفه و تا پایان عمر در برقه‏رود باقی مانده باشد، فاصله مکانی و دوری از مشایخ حدیث در قم می‏تواند عامل نشر نیافتن روایات او در این شهر باشد.

اما در مورد حسین بن سعید اهوازی نیز ـ که در همین ایام و شاید کمی پیش‏تر از ابراهیم بن هاشم به قم نقل مکان کرد، و میراثی را به قم انتقال داد ـ دو مسئله حرکت او را در رتبه‏ای متأخر از ابراهیم بن هاشم قرار می‏دهد: اول آنکه حسین بن سعید کتاب‏های سی‏گانه خود را به قم آورده بود و بیشتر، آثار مکتوب خود را روایت می‏کرد، نه همه تراثی را که از مشایخش گرفته بود؛ ولی ابراهیم‏ بن هاشم خود، کمتر کتاب داشت و بیشتر به انتقال تراث مشایخ کوفه می‏پرداخت. دومین نکته این است که حسین بن سعید در قم فرصت چندانی برای نقل و انتشار میراثی که با خود داشت نیافت و اندکی پس از استقرار در این شهر، از دنیا رفت.^۱

بنابراین، برقی و حسین‏ بن سعید اگر‏چه در انتقال حدیث مقدم بر ابراهیم‏ بن هاشم بودند، موفق به نشر میراث کوفه در قم نشدند و ابراهیم در انتشار و انتقال میراث حدیث کوفه به مشایخ قم در رتبه نخست قرار گرفت. البته شاید توفیق احمد بن محمد بن عیسی در انتشار میراث حدیثی کوفه در قم بیشتر بوده باشد. با اینکه احمد بن محمد بن عیسی و ابراهیم‏ بن هاشم در یک

کتاب‏های یک‏صد تن از اصحاب امام صادقعلیه السلام را روایت کرده است.^۱ مهم‏ترین مشایخ وی عبارت‏اند از: ابن ابی‏عمیر، حسن‏ بن محبوب، حسین‏ بن سعید، حسن‏ بن علی‏ بن فضال، علی‏ بن الحکم، محمد بن سنان، محمد بن ‏اسماعیل‏ بن بزیع، احمد بن ابی‏نصر بزنطی و عثمان‏ بن عیسی.

شاید بتوان ادعا کرد بیشترین میراثی که از کوفه به قم انتقال یافته، از طریق احمد بن محمد بن عیسی روایت شده است. بر پایه گزارش فهرست‏های موجود، نام احمد بن محمد بن عیسی، در بیشتر طرق قمی‏ها به میراث کوفه ذکر شده است. شیخ طوسی در طریق به میراث ۱۳۵ تن از اصحاب، نام وی را ذکر نموده و نجاشی نیز در طریق خود به میراث ۱۱۰ نفر از راویان حدیث از او یاد کرده است. در مجامع حدیثی نیز روایات احمد بن محمد بن عیسی از مشایخ کوفی به شکل گسترده‏ای منتقل شده است. تنها در کتاب کافی ۴۸۲۸ روایت، و در تهذیب ۳۳۶۲ روایت از احمد بن محمد بن عیسی روایت شده است.

دو ویژگی در احمد بن محمد بن عیسی، جایگاه خاصی در انتقال حدیث به وی بخشیده بود. نخستین ویژگی، تلاش و همت والای او در اخذ میراث شمار کثیری از مشایخ کوفه است که وی را در برابر اقران خویش ممتاز ساخته است. ویژگی دوم، در موقعیت و جایگاه اجتماعی اوست که وی را در گسترش و نشر این میراث در قم یاری رساند. روایات احمد بن محمد بن عیسی را شخصیت‏های برجسته حدیثی در قم روایت کرده‏اند که از آن جمله‏اند: سعد بن عبداللّٰه اشعری، محمد بن حسن صفّار، عبداللّٰه بن جعفر حمیری، احمد بن ادریس، محمد بن بطه قمی، علی بن ابراهیم، محمد بن احمد بن یحیی بن عمران، محمد بن یحیی و محمد بن علی بن محبوب.

آنچه بیان شد نمونه‏ای است از کسانی که پیش از ابراهیم‏ بن هاشم میراث کوفه را به قم انتقال دادند یا مانند احمد بن محمد بن عیسی، اگرچه با ابراهیم بن هاشم معاصر و هم‏طبقه‏اند، به نظر می‏رسد در مقایسه با ابراهیم میراث بیشتری را منتقل کرده‏اند. نقش هریک از این مشایخ و میزان میراثی که منتقل کرده‏اند نیز بیان شد.

پرسش اصلی که تلاش خواهم کرد در ادامه به آن پاسخ دهم این است که چرا با وجود این افراد، نجاشی، طوسی و سایر اصحاب امامیه، ابراهیم بن هاشم را نخستین نشردهنده حدیث