89
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

عیسی است.۱

شخصیت دیگری که نامش با تردید در زمره استادان ابراهیم بن ‏هاشم ذکر شده، یونس بن عبدالرحمن است. نجاشی به نقل از کشی، ابراهیم‏ بن هاشم را شاگرد یونس معرفی می‏کند و البته در ادامه با عبارت «و فیه نظر» در آن تردید می‏نماید.۲ شیخ طوسی نیز ابراهیم را شاگرد یونس دانسته است۳ و به پیروی از او علامه و ابن ‏داود نیز تلمذ نزد یونس را ذکر کرده‏اند،۴ ولی برخی از متأخران، تردید نجاشی را تبیین و گاه تقویت نموده‏، وجوهی برای این تردید ذکر کرده‏اند: نخست اینکه لازمه شاگردی، روایت مستقیم از استاد است، در حالی‏که ابراهیم‏ بن هاشم حتی یک روایت مستقیم و بی‏واسطه از یونس ندارد. دوم اینکه شاگردی نزد یونس، با نشر احادیث کوفه در قم منافات دارد؛ چون قمی‏ها بر یونس طعن وارد و او را تضعیف می‏کردند۵ و پذیرش احادیث، از شاگردِ چنین کسی در قم مشکل به نظر می‏رسد. برخی نیز اساساً طبقه ابراهیم را مؤخّر از یونس دانسته‏اند که امکان استفاده از وی معقول نخواهد بود. البته پاسخ‏های متعددی نیز به این اشکالات داده شده که ذکر آنها در این مختصر نمی‏گنجد.۶

ابراهیم‏ بن هاشم پس از کسب مقامات علمی و تکمیل اندوخته حدیثی‏اش راهی قم شد. زمان مهاجرت ابراهیم‏ بن هاشم به قم را نمی‏دانیم، ولی می‏دانیم که این هجرت در زمانی رخ داد که او شیخ‏ حدیث، شناخته شده بود و اندوخته حدیثیِ بسیار و کاملی به همراه داشت. بنابراین، انگیزه اصلی انتقال او به قم، کسب حدیث و افزایش اندوخته حدیثی نبوده، به‏ویژه که قم در آن زمان مرکز حدیثی بزرگ و مهمی نبود، بلکه علل و انگیزه‏های دیگری را باید سبب این هجرت دانست، که شاید یکی از آنها انتقال و انتشار احادیث اهل ‏بیتعلیهم السلام باشد.

1.. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۵۷. به این مطلب علامه و ابن داود نیز تصریح نموده‏اند. بنگرید: خلاصة الاقوال، ص۲۸۱؛ ابن داود، رجال، ص۵۵۶.

2.. نجاشی، همان، ص۱۶.

3.. طوسی، رجال، ص۳۵۳.

4.. حلی، خلاصة الاقوال، ص۴؛ ابن داود، رجال، ص۲۰.

5.. طوسی، رجال، ص۳۶۴ و ۳۹۴.

6.. برای این اشکال و جواب‏ها ر.ک: شفتی، رسائل الرجالیه، ص۱۱۳ ـ ۱۱۶؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۵، ص۷۴ و ۷۵؛ تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۲۲۵ ـ ۲۲۷؛خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۱۷؛ موحد ابطحی، تهذیب المقال، ج۱، ص۲۵۴ و ۲۵۵؛ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۲۲ و ۲۲۵.


جستارهایی در مدرسه کلامی قم
88

در مزار کبیر ابن مشهدی و مزار شهید، در اعمال مسجد سهله، روایتی از ابراهیم بن هاشم آمده است که نماز و دعای پس از آن را از شخصی که به گمان وی خضرعلیه السلام بوده، نقل کرده است. برخی با توجه به روایت دیگری که صاحب مزار از علی بن محمد بن عبدالرحمن تستری نقل نموده، و نقلی که سید بن طاووس در اقبال، از محمد بن ‏ابی داود رواسی آورده است، شخصی را که ابراهیم‏ بن هاشم اعمال مسجد را از او نقل کرده و به گمان وی خضر بوده است، امام زمان(عج) دانسته‏اند.۱ البته این مطلب شواهد کافی ندارد، ولی در صورت صحتِ این برداشت، باید وفات ابراهیم بن هاشم در دوران غیبت صغرا واقع شده باشد.

ابراهیم‏ بن هاشم از بسیاری افراد استماع حدیث کرد. مشایخ وی را تا ۱۶۰ شیخ حدیث شمرده‏اند۲ که مهم‏ترین آنها عبارت‏اند از: محمد بن ابی‏عمیر، حمّاد بن عیسی، حسین بن یزید نوفلی، حسن‏ بن محبوب، اسماعیل‏ بن مِرار، عبداللّٰه بن مغیره بَجِلّی، عبدالرحمن بن ابی‏نجران، احمد بن محمد بن ابی‏نصر بزنطی، صفوان بن یحیی، حسن بن علی بن فضّال، عمرو بن عثمان الخزّاز، قاسم بن محمد اصفهانی و عثمان‏ بن عیسی.۳ ابراهیم بن هاشم همه کتاب‏ها و احادیث برخی از مشایخ بزرگ خود همچون محمد بن ابی‏عمیر را روایت کرده است.۴

در این میان، روایت ابراهیم از برخی راویان بزرگ، با تردید مواجه شده است؛ از آن جمله است: حمّاد بن عثمان الناب. چنان‏که پیش‏تر گذشت، شیخ کلینی و شیخ طوسی روایاتی را از ابراهیم‏ بن هاشم، بدون واسطه از حماد بن عثمان نقل کرده‏‏اند،۵ ولی شیخ صدوق تصریح می‏کند که ابراهیم‏ بن هاشم، حمّاد بن عثمان را درک نکرده و روایات بدون واسطه او، از حمّاد بن

1.. ر.ک: ابن المشهدی، مزار کبیر، ص۱۴۰؛ شهیداول، المزار، ص۲۵۸؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۱۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۰، ص۴۴۳-۴۴۸؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۲۴.

2.. ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۱۷.

3.. تعداد روایات ابراهیم بن هاشم در کتب اربعه از هریک از این مشایخ چنین است : محمد بن ابی‏عمیر ۳۴۱۵ حدیث، حماد بن عیسی ۹۷۵ حدیث، حسین بن یزید ۷۴۵ حدیث، حسن بن محبوب ۴۶۶ حدیث، اسماعیل بن مرار ۲۲۱ حدیث، عبداللّٰه بن مغیره ۱۵۷ حدیث، عبدالرحمان بن ابی‏نجران ۱۵۴ حدیث، احمد بن محمد بن ابی‏نصر ۱۴۶، صفوان بن یحیی ۱۱۹، حسن بن علی بن فضال ۸۷، عمرو بن عثمان ۸۳، قاسم بن محمد ۶۶، عثمان بن عیسی ۴۷ حدیث.

4.. نجاشی، رجال، ص۳۲۷؛ طوسی، فهرست، ص۴۰۵.

5.. ر.ک: کافی، ج۳، ص۱۴۴ و ۵۶۳ و ج۴، ص۲۸۶ و ۵۵۸؛ تهذیب، ج۵، ص۹۳، ۱۶۲ و ۱۸۱ و ج۷، ص۱۶۹؛ استبصار، ج۲، ص۲۴۴ و ج۴، ص۱۸۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20325
صفحه از 356
پرینت  ارسال به