79
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

شاگردان احمد اشعری‏اند؛ و با اینکه احمد اشعری از سماع و روایت از سهل نهی می‏نمود، این دسته از مشایخ قم، با اخذ روایات و حتی کتاب سهل، آن را روایت کرده‏اند.

نقل روایات سهل از سوی مشایخ قم، نشانِ نوعی ناهماهنگی بین دیدگاه ایشان و احمد بن محمد بن عیسی است. حتی اگر بگوییم روایت از سهل در طبقه کلینی، علی بن بابویه و ابن ولید رواج یافت و در طبقه پیش از ایشان، و در زمان احمد اشعری با روایات سهل با احتیاط برخورد می‏شده است؛ باز هم بین احتیاط در نقل میراث یک راوی تا نهی از سماع و روایت از او و اخراج از شهر فاصله بسیاری است.

نمونه دیگر این اختلاف، در برخورد با محمد بن علی صیرفی مشاهده می‏شود. محمد بن علی بن ابراهیم قرشی صیرفی، مکنّی به ابو‏جعفر و ملقّب به ابوسمینه، أهل کوفه و در آنجا به دروغ‏گویی شهره شده بود.۱ وی به قم هجرت کرد و در آنجا نیز به غلو اشتهار یافت و احمد بن محمد بن عیسی وی را از قم اخراج کرد.۲ ابوسمینه، بر اساس گزارش شیخ طوسی، کتاب‏های متعددی مثل کتب حسین بن سعید داشته است.۳ شیخ طوسی از این کتاب‏ها نامی نبرده و نجاشی نیز تنها نام پنج کتاب را گزارش کرده است، ولی این دو، طریق به کتاب‏های او را ذکر کرده‏اند. نجاشی از طریق محمد بن جعفر از احمد بن محمد بن سعید همدانی از جعفر بن ‏عبداللّٰه محمدی‏ رأس مذری به همه کتاب‏های ابوسمینه خبر می‏دهد. شخصیت دیگری که بخشی از کتاب‏های ابوسمینه را روایت کرده، محمد بن ابی‏القاسم ماجیلویه، از مشایخ بزرگ قم است. نجاشی با دو طریق مختلف از ماجیلویه، کتاب الدلائل، کتاب الاداب و کتاب تفسیر عمّ یتساءلون ابوسمینه را روایت کرده است.۴ شیخ طوسی نیز از طریق جماعتی از شیخ صدوق از پدرش و ابن ولید و محمد بن علی ماجیلویه از محمد بن ابی‏‏القاسم ماجیلویه، همه کتاب‏های ابوسمینه را جز آنچه در آن غلو، تخلیط یا تدلیس بوده یا از منفردات وی بوده، روایت کرده‏ است.۵ بنابراین، یکی از شخصیت‏های اصلی در نقل میراث ابوسمینه، محمد بن ابی‏‏القاسم ماجیلویه، از مشایخ قم است.

1.. نجاشی، رجال، ص۳۳۲.

2.. همان؛ ابن غضائری، رجال، ص۹۴.

3.. طوسی، فهرست، ص۲۲۳.


جستارهایی در مدرسه کلامی قم
78

محمد بن احمد بن یحیی از سهل بن زیاد و نیز ابن ولید این کتاب را از طریق سعد بن عبداللّٰه و حمیری، از احمد بن ابی‏عبداللّٰه برقی از سهل روایت کرده است.۱

بنابر این گزارش، کتاب سهل بن زیاد را بسیاری از مشایخ قم و از جمله سعد بن عبداللّٰه، عبداللّٰه بن جعفر حمیری، محمد بن احمد اشعری، محمد بن یحیی عطّار و ابن ولید روایت کرده‏اند و این عمل با عدم سماع و روایت از سهل، که دیدگاه احمد اشعری بود، هماهنگ نیست. نیز می‏دانیم محمد بن احمد بن یحیی در نوادر الحکمه از سهل روایت کرده بود. اگرچه پاره‏ای از رجال این کتاب و از جمله سهل بن زیاد، از سوی ابن ولید و صدوق استثنا شدند، نقل روایات سهل در نوادر الحکمه، نشان‏دهنده اعتماد محمد بن احمد بن یحیی بر روایات سهل است.

مراجعه به منابع حدیثی موجود از مدرسه قم نیز روایت مشایخ این حوزه از سهل بن زیاد را نشان می‏دهد. تنها در کتاب کافی ۱۹۱۸ روایت از سهل بن زیاد آمده است که رقم درخور توجهی است. از این تعداد، ۱۵۵۴ روایت از طریق عدّه کلینی از سهل نقل شده است. این عدّه عبارت‏اند از: علی بن محمد بن علان، محمد بن ابی‏عبداللّٰه، محمد بن الحسن و محمد بن عقیل الکلینی. اگرچه عمده طریق کلینی به میراث سهل، از جهت مشایخ رازی است، میراث سهل را ابن ‏ولید و صدوق نیز با طرق قمی روایت کرده است. شیخ صدوق، در کتاب‏های امالی، توحید، کمال‏ الدین، معانی ‏الاخبار، عیون ‏أخبار الرضا، علل ‏الشرایع، خصال، من لایحضره‏ الفقیه، ثواب‏ الأعمال و دیگر آثارش، روایات متعددی از سهل بن زیاد نقل کرده است. این روایات از طریق مشایخ بزرگ قم، مانند صفّار، سعد بن عبداللّٰه، محمد بن یحیی عطار، احمد بن ادریس و حسن بن متّیل روایت شده‏اند.

پاره‏ای از روایات سهل نیز در محاسنِ برقی، بصائر الدرجاتِ صفّار، تفسیرِ علی بن ابراهیم و کامل‏ الزیاراتِ ابن‏ قولویه نقل شده است.

می‏دانیم صفّار، سعد بن عبداللّٰه، علی بن ابراهیم، عبداللّٰه بن جعفر و محمد بن یحیی در طبقه

1.. ممکن است اشکال شود که احمد بن أبی‏عبداللّٰه برقی و محمد بن احمد بن یحیی، که راویان اصلی کتاب سهل‏اند، خود محل کلام و مناقشه‏اند؛ برقی، خودش از اخراج شدگان است و محمد بن احمد کسی است که درباره‏اش گفته‏اند:«لایبالی عمن أخذ». در پاسخ این اشکال می‏گوییم برقی و محمد بن احمد اشعری در زمان خود و دورۀ محل بحث ما از شیوخ حدیث در قم و محل رجوع بوده‏اند؛ اگرچه در دوره‏های بعد به شیوۀ روایتگری ایشان اشکال شده، ولی در آن زمان گوشه‏ای از واقعیت مدرسۀ حدیثی قم همین افراد هستند و ادعای ما نیز چیزی بیش از توجه مشایخ قمِ آن زمان و شاگردان ایشان به میراث سهل نیست (طوسی، فهرست، ص۱۴۲).

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20448
صفحه از 356
پرینت  ارسال به