سعید،^۱ قاسم بن حسن بن علی بن یقطین،^۲ ابوالقاسم کوفی،^۳ حسین بن شاذویه،^۴ حسن بن علی بن ابی‏عثمان سجاده^۵ و افراد دیگری نیز در قم به غلو و ارتفاع متهم بودند، ولی خبری از اخراج ایشان از قم نیست.

بنابراین، حتی اگر این افراد از دیدگاه احمد اشعری فاسد الاعتقاد بوده‏اند، صرف غلو و فساد در عقیده نمی‏تواند ملاک او برای اخراج ایشان از قم باشد.

اساساً اخراج فردی از یک مجموعه، زمانی صورت می‏گیرد که حضور او در آن اجتماع زیان‏آور باشد. اگر چند نفر از یک مجموعه بیرون رانده شدند، احتمال ارتباط این افراد و یکسانی عامل طرد ایشان تقویت می‏شود. درباره افراد اخراج شده از قم، شواهدِ موجود، از نوعی ارتباط فکری ـ حدیثی بین این افراد حکایت می‏کند^۶ و این احتمال تقویت می‏شود که این افراد اعضای یک گروه و جریان فکری بوده‏اند و شاید دور از واقع نباشد اگر بگوییم این جریان فکری ـ اجتماعی، بر پایه باورها و اعتقادات خویش ـ که شاید از دیدگاه اشعری غالیانه هم بود ـ اقدامات اجتماعی و بروز و ظهور بیرونی هم داشته‏ است و احمد اشعری حضور این جریان فکری و اقدامات آنان را برای جامعه نوپای شیعی قم، از نظر سیاسی خطرناک دانست و از این رو، ایشان را از قم اخراج کرد.

بررسی اوضاع سیاسی این دوره نیز نشان می‏دهد قم در این زمان تحت فشار بوده و چندین بار هدف حمله و تعرض سپاه عباسیان قرار گرفته است. دوران زندگی احمد بن محمد بن عیسی معاصر خلافت مأمون، معتصم، واثق و مستعین بود. در این بازه زمانی مأمون سپاهی را به فرماندهی علی بن هشام به قم گسیل داشت که برخی را کشتند، ویرانی‏های فراوانی ایجاد کردند و اموال بسیاری از مردم گرفتند. معتصم نیز علی بن عیسی را به قم فرستاد و در زمان مستعین نیز

۱. ضعف و فساد عقیده یک راوی، مستلزم معیوب بودن همه میراث وی نیست و محدثان به بخشی از میراث چنین افرادی که شواهد صدق داشت وثوق به صدور می‏یافتند و آن را روایت می‏کردند؛ چنان‏که در ادامه این نوشتار به روایت مشایخ قم از همین افراد اخراج‏شده اشاره خواهد شد. نقل از مشایخ متهم به غلو و انحراف، در سیره خود احمد اشعری نیز بوده است که برای مثال، می‏توان از روایات او از محمد بن سنان زاهری یاد کرد.^۱

۲. برای پیشگیری از انتشار روایات آمیخته با غلو و افکار انحرافی، اخراج راوی لازم نیست، بلکه تذکر به فساد میراث حدیثی او، و نهی از روایت از او کافی است. گذشته از آنکه اخراج، شیوه معمول و علمی نبوده است.

۳. مفهوم غلو در این دوران و از نظر مشایخ قم برای ما روشن نیست و نمی‏تواند ملاکی برای ارزیابی قرار گیرد. برای مثال، سهل بن زیاد، به غلو متهم بود و احمد اشعری نیز به غلو او شهادت داد، ولی مراجعه به میراث باقی‏مانده از او حدّ غلو را از نگاه قمی‏ها برای ما روشن نمی‏کند؛ چون تفاوت چندانی بین میراث باقی‏مانده از او و میراث احمد اشعری وجود ندارد.^۲

۴. در بین اخراج‏شد‏گان کسانی مثل احمد بن محمد بن خالد برقی هستند که به غلو متهم نبوده‏اند. اگر ملاک اخراج، انحراف در عقیده و غلو باشد، درباره احمد برقی چه باید گفت؟ برقی هیچ‏گاه متهم به غلو نبوده و یگانه ضعف او نقل از مجاهیل و ضعفاست. اگر عامل اخراج وی نقل از راویان ضعیف و مجهول باشد، پشیمانی احمد اشعری و عذرخواهی برای اتهامی که به او زده است، معنا نخواهد داشت. بر اساس گزارش ابن غضائری احمد اشعری پس از مدتی پشیمان شد و برقی را به قم بازگرداند و از او به سبب اتهامی که به وی زده بود عذرخواهی کرد.^۳ نقل از ضعفا اتهام نبود و به عذرخواهی نیازی نداشت؛ پس اتهام دیگری در کار بوده است.

۵. در همان زمان افرادی در قم به غلو متهم بودند ولی از قم اخراج نشدند. نگاهی به منابع رجال و فهرست نشان می‏دهد در آن زمان افراد متعددی در قم به غلو متهم بودند، ولی سخنی از اخراج این افراد وجود ندارد. از جمله آنان محمد بن أورمه قمی است که به غلو متهم بود و حتی برخی از قمی‏ها قصد ترور او را داشتند،^۴ با این حال از قم اخراج نشد. احمد بن حسین بن