که نظریه معنای هشام یکی از مهم‏ترین نظریه‏های هشام برای حل مسائل الاهیاتی بود^۱ که در کوفه مورد انتقاد هم قرار گرفت و گویا علی بن ابراهیم به دفاع از این نظریه پرداخت. البته این کتاب را سعد بن عبداللّٰه نقد کرد^۲. این کتاب علی بن ابرهیم و نقد آن از سوی سعد اشعری گذشته از گرایش کلامی علی بن ابراهیم به خط فکری هشام، نشان‏دهنده مطرح بودن این‏گونه مسائل کلامی در میان مشایخ قم است. از دیگر آثار کلامی علی بن ابراهیم، کتاب التوحید والشرک، کتاب الانبیاء و کتاب فضائل امیر‏المؤمنینعلیه السلام را می‏توان یاد کرد. البته، تفسیر وی نیز آکنده از روایات اعتقادی، به‏ویژه درباب مسائل مربوط به امامت است. در مجموع، توجه علی بن ابراهیم به میراث فکری هشام بن حکم و یونس بن عبد‏الرحمان و نقل مناظرات و میراث ایشان، وی را در خط کلامی متمایزی از خط احمد اشعری قرار می‏دهد. نقل نکردن ابن ولید از او که پیش‏تر بدان اشاره شد و تقابل سعد بن عبداللّٰه با وی این تمایز فکری را تأیید می‏کند.

پس از علی بن ابراهیم، ابو‏جعفر محمد بن یعقوب کلینی را می‏توان میراث‏دار این خط فکری دانست.^۳ پیش‏تر درباره کلینی و رویکرد کلامی وی مباحثی ارائه شد. گرچه کلینی همچون دیگر مشایخ قم به جریان محدثْ‏متکلمان تعلق دارد، گرایش فکری او به خط احمد بن محمد بن عیسی که اصلی‏ترین خط فکری قم بود، اندک است. بررسی اسناد کافی نشان می‏دهد که کلینی، برخلاف ابن ولید و ابن بابویه، از علی بن ابراهیم وخط فکری ابراهیم بن هاشم بیشترین تأثیر را پذیرفته است و در مقابل، بهره‏اش از میراث سعد بن عبداللّٰه اشعری بسیار اندک و ناچیز بوده است. اسناد کافی حاکی از آن است که نزدیک به یک‏سوم روایات آن از طریق علی بن ابراهیم روایت شده است. گرچه کلینی در این اثر فاخر خود از دیگر خطوط فکری در قم و ری نیز بهره برده، بررسی اسناد و مضامین نقل شده در کافی، قرابت فکری وی با علی بن ابراهیم و از طریق او با جریان متکلمان کوفه را نشان می‏دهد.

خط فکری برقی

گذشته از خط فکری احمد بن محمد بن عیسی اشعری و ابراهیم بن هاشم، شاید محمد بن خالد برقی و فرزندش احمد را نیز بتوان سرآغاز خط فکری دیگری در قم دانست که بیشتر در شیوه

گرفت و میراث عظیمی را ـ که می‏توان آن را میراث حدیثی کوفه دانست و در بر دارنده حجم بالایی از میراث حدیثی و نسخه‏های متعدد از مشایخ کوفه بود ـ به قم منتقل کرد. گفته می‏شود که وی نخستین کسی است که حدیث کوفیان را در قم منتشر کرد.^۱

مشایخ ابراهیم بن هاشم در مدرسه حدیثی کوفه را تا ۱۶۰ شیخ حدیث شمرده‏اند.^۲ وی همه کتاب‏ها و احادیث برخی از مشایخ بزرگ خود همچون محمد بن ابی‏عمیر را روایت کرده است^۳ و می‏دانیم ابن ابی‏عمیر از بزرگ‏ترین محدثْ‏متکلمان مدرسه کوفه بود که خود زمانی دراز با متکلمان مشهور کوفه چون هشام بن حکم و هشام بن سالم مأنوس بود و حتی نزد ایشان شاگردی می‏کرد.^۴

نشانه‏های آشکاری از اینکه ابراهیم بن هاشم از تبار متکلمان کوفه بوده است در دست نیست، اما بی‏تردید او مهم‏ترین واسطه انتقال اندیشه‏های مدرسه کلامی هشام بن حکم به قم بوده است. بخش زیادی از روایات و مناظره‏های هشام از طریق ابراهیم بن هاشم به قم راه یافت. از این گذشته وی را شاگرد یونس بن عبدالرحمن ـ متکلم بزرگ کوفی که خود نیز شاگرد هشام بوده است ـ معرفی کرده‏اند^۵ و ابراهیم واسطه انتقال میراث و اندیشه یونس به قم است.

پس از ابراهیم بن هاشم، فرزندش علی بن ابراهیم شخصیت برجسته دیگری از طبقه دوم محدثان قم، هم‏طبقه با سعد بن عبداللّٰه و صفّار به شمار می‏آید که به نظر می‏رسد متعلق به خط فکری ابراهیم بن هاشم است. هرچند علی بن ابراهیم از دیگر مشایخ بزرگ قم نظیر احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن عیسی بن عبید نیز روایات بسیاری را نقل می‏کرد، می‏توان وی را وارث میراث پدر دانست که همه میراث به‏جا‏مانده از ابراهیم بن هاشم را روایت کرده است. علی بن ابراهیم از طریق پدرش و محمد بن عیسی بن عبید میراث یونس بن عبد‏الرحمن و هشام بن حکم را روایت می‏کرد و خود نیز به اندیشه‏های مدرسه هشام گرایش داشت. وی در این راستا کتابی با نام رسالة فی معنی هشام ویونس نوشت. نیک می‏دانیم