مورد قبول عقل و مطابق با نقل باشد.^۱

شیخ صدوق از دانشمندان خردورزی است که به تأویل ظاهر آیات و روایات در صورت تعارض با دلایل عقلی و نقلی اعتقاد دارد و در عمل بسیاری از آنها را تأویل می‏کند.

کتاب التوحید صدوق مملو از مواردی است که وی برای ردّ تهمت تشبیه و جبر به تأویل ظاهر آیات و روایات دست زده است. همچنین در رساله الاعتقادات برداشت خود را از این آیات و روایات به صورت تأویل شده به نگارش درآورده است.

شیخ صدوق در مقدمه‏اش بر کتاب کمال الدین، کلامی از ابن قبه رازی در جواب شبهه‏ای نقل می‏کند و تأویل صاحب کتاب را زیر سؤال می‏برد. این نقل قول، نخست نشان قبول داشتن مبنای ابن‏ قبه و سپس رعایت آن در تأویلات صدوق است. حداقل امر اینکه صدوق به شرایط تأویل صحیح آگاه بوده و آن چنین است که تأویل باید مورد تأیید عقل و نقل باشد. کلام وی چنین است:

قال صاحب الکتاب بعد آیات من القرآن تلاها ینازع فی تأویلها اشد منازعة و لم‏یؤید تأویله بحجة عقل و لا سمع.^۲

وی همچنین در جای دیگری از نوشته‏اش به لزوم مدلّل بودن تأویل اشاره می‏کند و می‏گوید:

و اعلموا انّ صاحب الکتاب أشغل نفسه بعد ذلک بقراءة القرآن و تأویله علی من أحبّ و لم‏یقل فی شیء من ذلک: «الدلیل علی صحّة تأویلی کیت و کیت» و هذا شیء لایعجز عنه الصبیان.^۳

در پی اعتقاد به این قاعده وی در نقد و بررسی احادیث و اقوال دیگران نادرست بودن تأویل ایشان را گوشزد می‏کند.^۴

نمونه‏هایی از تأویل‏های خردگرایانه شیخ صدوق در ذیل می‏آید:

در حدیثی منقول از امامعلیه السلام در تفسیر آیه «یوم یفرّ المرء من أخیه و امّه و ابیه و صاحبته و بنیه» آمده است: قابیل از برادرش هابیل و موسیعلیه السلام از مادرش و ابراهیم از پدرش می‏گریزد و حضرت لوط از همسرش و حضرت نوح از پسرش فرار می‏کند.

و منها: ما أخبر به العالم علی ما عرف من طبع السائل و لم‏یتعدّ موضعه اذ کان اعرف بطبعه منه؛

و منها: ما دلّسه المخالفون فی الکتب لتقبیح صورة المذهب عند الناس؛

و منها: ما وقع فیه سهو من ناقله؛

و منها: ما حفظ بعضه و نسی بعضه.^۱

وی در ضمن برشماری برخی علل حدیث در این متن که دستمایه کار ناقدان حدیث است، احادیث طبی را فاقد اعتبار لازم برای استفاده عموم دانسته است.

وی همچنین حدیثی درباره علت نهادن کنیه ابوتراب برای امام علیعلیه السلام نقل محتوای آن را نقد و رد می‏کند. این حدیث بیانگر اختلاف و مجادله‏ای است که میان علیعلیه السلام و حضرت فاطمهعلیها السلام اتفاق افتاده و پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله بین ایشان اصلاح فرموده است. شیخ صدوق وقوع این اختلاف را محال می‏داند و می‏گوید:

لیس هذا الخبر عندی بمعتمد و لا هو لی بمعتقد فی هذه العلّة، لانّ علیاً و فاطمةعلیها السلام ماکان لیقع بینهما کلام یحتاج رسول‏اللّٰهصلی الله علیه و آله الی الاصلاح بینهما.^۲

«تأویل» یکی از مباحث پردامنه و بحث‏انگیز در حوزه مطالعات و مباحثات دینی است که همچنان در میان دانشیان جاری است. برای تأویل معانی متفاوتی با گستره فراوان ذکر کرده‏اند و برخی دانشوران به صورت مستقل و جدی بدان پرداخته‏اند.

معنایی که ما در این نوشته به آن می‏پردازیم و آن را نشانه‏ای برای خردگرایی یک محدث و متکلم به شمار می‏آوریم این است: توجیه ظاهر متن به‏گونه‏ای که به معنای واقعی و اصیل خویش بازگردد.

توضیح اینکه گاه الفاظ قرآن و احادیث به‏گونه‏ای است که متشابه میان معانی گوناگون است و معنای ظاهری آن به دلایل مختلف، مانند ناسازگاری با آموزه‏های عقل، ناهماهنگی با دیگر آموزه‏های قطعی نقلی و... مورد قبول نیست. بنابراین، باید به‏گونه‏ای لفظ را توجیه کرد و از معانی دیگر و گاه پنهان آن پرده برداشت که با لفظ سازگار باشد و مشکلات پیش از توجیه را نداشته باشد. بنابراین، تأویل به این معنی، توجیه ظاهر لفظ یا عمل متشابه به‏گونه‏ای صحیح است که