روایی مانع از هر گونه تحلیل عقلی و گفت‏وگوی کلامی می‏شود.

اتفاقاً این نظر مؤید این نکته است که وی به مناظره اعتقاد داشته و مناظره می‏کرده است؛ زیرا التزام علمی و عملی وی به سیره اهل ‏بیتعلیهم السلام او را بر آن داشت که به مناظره رغبت داشته باشد و به آن مبادرت ورزد.

نقل مناظرات امامان، یکی از دلیل‏های متکلم بودن صدوق یا حداقل این مطلب است که کلام مورد تأیید صدوق می‏باشد. او در کتاب التوحید، فصل‏های ۶۵ و ۶۶ را به روایت مجلس‏های مناظره امام رضاعلیه السلام با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف ویژه ساخته است. مجلس ۶۵ یادکرد مجلس امام رضاعلیه السلام با اصحاب زرتشت، جاثلیق، رأس الجالوت، رؤسای صابئین، هربد بزرگ و... درباره توحید و نیز مجلس ۶۶ یادکرد مجلس آن حضرت با سلیمان مروزی، متکلم خراسانی، است.

در مقدمه این گفت‏وگوهای علمی از زبان مأمون واژه‏های کلام و مناظره نقل شده است. در مناظره اول مأمون گفته است:

انی انما جمعتکم لخیر و احببت ان تناظروا ابن‏ عمی هذا المدنی القادم علیّ.

و در مناظره دوم به مروزی گفته است:

ان ابن عمی علی‏ بن موسی قدم عليّ من الحجاز و هو یحب الکلام و اصحابه فلا علیک أن تصیر الینا یوم الترویة لمناظرته.

شیخ صدوق علاوه بر نقل مناظرات و گفت‏وگوهای کلامی پیامبر و امامانعلیهم السلام شرح مناظرات خود را در رساله‏هایی مکتوب کرده است که گزارش آن در فهرست‏ها آمده است.

نجاشی در شرح حال و فهرست آثار صدوق نام پنج کتاب و رساله را که متن مناظره صدوق با مخالفان در محضر رکن‏الدوله دیلمی است، ذکر کرده است:

۱. کتاب ذکر المجلس الذی جری له بین یدی رکن الدوله؛

۲. کتاب ذکر مجلس آخر؛

۳. کتاب ذکر مجلس ثالث؛

۴. کتاب ذکر مجلس رابع؛

۵.کتاب ذکر مجلس خامس.

صدوق خود شرح بخشی از یکی از مناظراتش را که در حضور رکن‏الدوله دیلمی با برخی ملحدان برگزار شده است، در کتاب کمال الدین و تمام النعمه نقل کرده است.

همچنین رکن‏الدوله مطالبی را که برخی مخالفان برای تخریب چهره صدوق از وی

صدوق در باب یازدهم کتاب الاعتقادات می‏گوید:

الجدل فی اللّٰه تعالی منهی عنه لأنه یؤدی الی ما لایلیق به وسئل الصادقعلیه السلام عن قول اللّٰه عزوجل: «وأن الی ربک المنتهی» قال: «اذا انتهی الکلام الی اللّٰه تعالی فأمسکوا». وکان الصادقعلیه السلام یقول: «یابن آدم، لو أکل قلبک طائر ما أشبعه، و بصرک لو وضع علیه خرق أبره لغطاه، ترید أن تعرف بهما ملکوت السماوات والأرض؟ ان کنت صادقاً فهذه الشمس خلقاً من خلق اللّٰه، ان قدرت أن تملأ عینک منها فهو کما تقول». والجدل فی جمیع امور الدین منهی عنه و قال امیرالمؤمنینعلیه السلام: «من طلب الدین بالجدل تزندق». وقال الصادقعلیه السلام: «یهلک اصحاب الکلام و ینجو المسلمون، ان المسلمین هم النجباء». فأما الاحتجاج علی المخالفین بقول الأئمة أو بمعانی کلامهم لمن یحسن الکلام فمطلق، وعلی من لایحسن فمحظور محرم. و قال الصادقعلیه السلام: «حاجوا الناس بکلامی، فان حاجوکم کنت أنا المحجوج لاأنتم». وروی عنهعلیه السلام أنه قال: «کلام فی حق خیر من سکوت علی باطل». و روی أن أباهذیل العلاف قال لهشام‏ بن الحکم: أناظرک علی أنک ان غلبتنی رجعت الی مذهبک، وان غلبتک رجعت الی مذهبی. فقال هشام: ما أنصفتنی! بل أناظرک علی أنی ان غلبتک رجعت الی مذهبی، و ان غلبتنی رجعت الی امامی.^۱

با اینکه صدوق در متن بالا به هر دو نوع مناظره و جدل اشاره کرده است، ناباورانه می‏بینیم که با خرده‏گیری‏هایی در این باب مواجه شده است. وی جدل کردن و مراء درباره ذات خداوند و امور دینی ماورای عقل را ناپسند شمرده و علتش را کشیده شدن بحث به امور ناشایسته دانسته است. اما احتجاج و مناظره با مخالفان با استفاده از سخنان امامان و مفاهیم و نیز استدلال‏های برداشت شده از آن را به شرط آگاهی به علم کلام و شیوه بیان و مناظره جایز دانسته است.

وی گفت‏وگوی اعتقادی را برای هر کس جایز نمی‏شمرد، بلکه آن را برای کسانی با دو شرط روا می‏دارد:

۱. محور قرار دادن سخنان اهل‏ بیتعلیهم السلام در مناظرات؛

۲. آگاهی به فنون مناظره و علم کلام.

برخی از مخالفان صدوق نیز از ناحیه دیگر وارد شده و گفته‏اند: التزام شدید وی به متون