حادث است. بنابراین، جسم هم حادث است؛ زیرا از پدیدآورنده جدا نمی‏شود و بر آن متقدم نمی‏گردد.^۱

۱۰. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین و تمام النعمه‏ نیز استدلال‏هایی در موضوع نبوت، امامت و غیبت مطرح ساخته است که برخی از آنها را در پی می‏آوریم.

وی در ابتدا در مقدمه‏ای طولانی که برای کتاب کمال الدین و تمام النعمه نوشته است، به این دلیل که خداوند بحث خلافت را قبل از آفرینش مطرح کرده است، خلافت را مهم‏تر و محور عالم می‏داند. او می‏گوید:

خدای ـ عزوجل ـ پیش از آفرینش از خلیفه سخن می‏گوید و این دلالت دارد که حکمت در خلیفه از حکمت در آفرینش مقدم است و بدین دلیل است که بدان آغاز کرده است؛ زیرا او حکیم است و حکیم کسی است که موضوع مهم‏تر را بر امر عمومی مقدم دارد.

وی در ادامه تبیین نظریه‏اش می‏گوید:

اگر خداوند خلقی را بیافریند در حالی که خلیفه‏ای نباشد، ایشان را در معرض تباهی قرار داده است و سفیر را از بی‏خردی‏اش باز نداشته است بدان گونه که حکمتش اقتضا می‏کند.

آن‏گاه بار دیگر برای روشن کردن مسئله به حکمت الهی استناد می‏کند و می‏گوید:

حکمت الهی اجازه نمی‏دهد که یک چشم برهم زدنی ازخلیفه صرف نظر شود. حکمت الهی فراگیر است همچنان‏که طاعت او نیز عمومیت دارد.

سپس تالی فاسد نبودن خلیفه را گوشزد می‏کند و می‏گوید:

کسی که بپندارد دنیا لحظه‏ای بدون امام می‏پاید، لازمه‏اش آن است که مذهب برهمنان را در ابطال رسالت، صحیح بداند.^۲

در حقیقت شیخ صدوق پذیرفتن «نبود خلیفه» را موجب پذیرش نظریه ابطال رسالت دانسته است. وی در عبارتی دیگر می‏گوید: اگر قرآن ما را به این مطلب رهنمون نمی‏شد که نبوت به پایان رسیده است، وجود یک پیامبر در هر زمان لازم بود. سخن ایشان در این باره چنین است:

حادث است، و اگر توانا نباشد، نقص و ناتوانی همراه آن دوست و این دو از نشانه‏های حدوث است. بنابراین، قدیم یکی است.

دلیل دیگر آنکه:

هریک از آن دو یا توانا بر مخفی کردن چیزی از دیگری است که در این صورت آن‏که می‏شود چیزی را از او مخفی داشت، حادث است و اگر توانا بر مخفی کردن نباشد، ناتوان است و همان‏طور که بیان کردیم ناتوان حادث است. این استدلال در ابطال دو قدیم که وصف هریک از آن دو صفت قدیمی باشد که ما اثبات کردیم، کاربرد دارد.^۱

۹. شیخ صدوق باب چهل و دوم کتاب التوحید را به «اثبات حدوث جهان» ویژه ساخته است.

در این باب پس از ایراد روایات و گفت‏وگوهایی مفصل درباره حدوث عالم در پی حدیث ششم به اثبات عالم از راه عقلی می‏پردازد. او برای اثبات حدوث عالم می‏گوید:

از جمله دلیل‏های حدوث جهان این است که ما، خود و دیگر اجسام را می‏بینیم که از زیاده و نقصان جدا نیست و ساختن و تدبیر بر آن جاری است و شکل و هیئت‏هایی بر آن عارض می‏گردد و ما به ضرورت می‏دانیم که نه ما و نه آنکه از جنس ما و مثل ماست آن را نساخته است و از نظر عقل روا نیست و در تصور نمی‏آید چیزی که از حادثه‏ها جدا نیست و قدیم نمی‏باشد و این اشیا را که در آنها تدبیر می‏بینیم و اختلاف در اندازه را در آنها مشاهده می‏کنیم، اثر سازنده‏ای نباشد یا بدون تدبیرکننده‏ای پیدا شود....^۲

آن‏گاه به نقل از کسی که اهل توحید و معرفت بوده است، دلیلی بر «حدوث جسم‏ها» نقل می‏کند و می‏گوید:

دلیل حدوث جسم‏ها این است که وجودشان جز این نیست که بودن وجودشان، وجودشان را در بر دارد و بودن، جای گرفتن در جایی در عوض جای دیگر است و وقتی جسم در جایی باشد نه جای دیگر، آنکه می‏توانست در جای دیگر باشد، مشخص می‏شود که آن جسم در آن جای خاص نبود مگر به مفهومی و آن مفهوم