۱. شیخ صدوق در پی حدیث بیست و پنجم باب اول از کتاب التوحید در ذیل آیه)اولم ینظروا فی ملکوت السموات و الارض و ما خلق اللّٰه من شیء(^۱ و در بیان معنای نظر، آن را به اندیشیدن و استدلال کردن معنا می‏کند و می‏گوید: معنای آیه چنین است که آیا در زمین و آسمان‏ها و شگفتی‏های خلقت نمی‏نگرند؟! او ضمن اشاره به برهان نظم و برهان حدوث می‏گوید:

اجسام برای نگه داشتن اجرام و اجسام آسمانی بدون ابزار قادر نیستند، خداوند آسمان‏ها و زمین را با همه بزرگی و سنگینی بدون پایه برپا داشته و بدون ابزار آنها را آرام گردانیده است. پس خداوند شبیه به اجسام نیست و اجسام در قدرت و ملک همگون خدا نیستند.

صدوق پس از مقایسه قدرت و مالکیت خداوند با آفریدگان، می‏گوید: آنها با اندیشه و نظر در آسمان‏ها و زمین و آفریدگان دیگر به میزان قدرت و ملک خدا پی می‏برند و استدلال می‏کنند بر اینکه خداوند بر خدایی که از جسم‏ها پدید آمده سزاوارتر است.^۲

۲. صدوق در پی حدیث سی و ششم باب دوم کتاب التوحید در بیان نفی تشبیه خداوند به آفریدگان از قانون حدوث استفاده می‏کند و می‏گوید:

دلیل اینکه خداوند در هیچ جهتی از جهات شبیه آفریدگانش نیست آن است که هر جهتی از کارهای او پدیدآمده (حادث) است و هر جهت پدیدآمده گواه بر حدوث چیزی است که به آن جهت است و اگر خداوند جلیل شبیه چیزی از آفریدگان باشد آن شباهت بر حدوث او دلالت می‏کند. از آن جهت که بر حدوث هر چیزی دلالت می‏کند که آن جهت را دارد؛ زیرا او همگون بر پایه داوری خرد از نظر همگون بودن مقتضی حکم واحدند و حال آنکه دلیل اقامه شده که خداوندـ تبارک و تعالی ـ قدیم است و محال است که او از جهتی قدیم و از جهتی حادث باشد.^۳

۳. آن‏گاه در پی این استدلال عقلی دلیل بر «قدیم بودن خداوند» می‏آورد:

از جمله دلیل‏های قدیم بودن خداوند آن است که اگر او حادث می‏بود، می‏بایست

کند. اما استدلال از لحاظ مبادی عقلی دو نوع است. نوع اول استدلالی است که همه مبادی آن عقلی است. چنین استدلالی، عقلی محض است و به مؤدای آن «مستقلات عقلیه» می‏گویند. نوع دوم استدلالی است که یکی از مقدمات آن عقلی است و دیگری نقلی. این نوع استدلال، عقلی غیرمحض است و به مؤدای آن «غیرمستقلات عقلیه» می‏گویند. شیخ صدوق در آثارش از هر دو نوع استدلال بهره می‏گیرد که نمونه‏ای از این استدلال‏ها در ادامه نقل خواهد شد.

به نظر می‏رسد صدوق برخی از این استدلال‏ها، حتی استدلال‏های عقلی محض را از تعلیم آیات قرآن و احادیث آموخته است، اما استدلال را با مقدمات عقلی و فارغ از تعبد به قرآن یا معصوم بیان می‏کند. این مطلب ضرری به عقلی بودن استدلال نمی‏رساند؛ زیرا یک فیلسوف هم ممکن است برهانی را از فیلسوف دیگر آموخته باشد و چون آن را درست تشخیص می‏دهد، آن را به‏عنوان برهان عقلی بیان ‏کند. اصولاً در هر علمی مقام قضاوت و داوری ملاک اصلی در علمی بودن یک مطلب می‏باشد نه مقام گردآوری و شکار. ممکن است یک فیزیکدان از متون مقدس یا سخنان پیشینیان مطلبی شنیده و آن را بر اساس مشاهده و آزمون و روش‏های پذیرفته علم فیزیک تبیین و اثبات کرده باشد. در این صورت نظریه او علمی است؛ چون در مقام داوری بر اساس روش‏های مقبول علم ارزیابی و اثبات شده است. برهان نیز اگر دارای مبادی عقل‏پذیر باشد، برهان عقلی است؛ حتی اگر آن را از دیگران آموخته باشیم.

صدوق در یکی از سخنانش به نظر و اندیشه درباره خلقت ترغیب می‏کند و آنها را که استدلال‏گرانه به شگفتی‏های آفرینش نمی‏نگرند، سرزنش می‏‏کند و می‏گوید: باید با نگاه استدلالی به خالق و مالک بودن خدا و شباهت نداشتنش به آفریدگان استدلال کرد.^۱

وی همچنین سخن‏گویی بدون استدلال عقل‏پسند را نکوهش کرده، چنین کسی را باطل‏گو می‏داند. او در بحث حدوث اجسام پس از تبیین معنای افتراق و اجتماع اجسام می‏گوید که کسی که اجسام را نه مجتمع و نه مفترق می‏داند، سخنی نابخردانه گفته است:

من أثبت الاجسام غیرمجتمعة و لا متفرقة فقد أثبتها علی صفة لا تعقل و من خرج بقوله عن المعقول، کان مبطلاً.^۲

بخشی از استدلال‏هایی را که شیخ صدوق در آثار خویش آورده در این بخش نقل می‏کنیم: