بخشی از گزاره‏هایی که از تعابیر صدوق یا احادیث نقل شده توسط او درباره عقل می‏توان استنباط کرد، چنین است:

شیخ صدوق عقل را حجت خدا بر مردم و تمیز‏دهنده راست از دروغ و خوبی از بدی و خیر از شر می‏داند.^۱

وی عقل را برترین آفریده خدا و مطیع‏ترین، والاترین و شریف‏ترین آنها می‏داند. عبادت به واسطه آن انجام می‏شود و ثواب و عقاب بر اساس آن اعطا می‏گردد.^۲

به نظر وی عقل «ما عبد‏به الرحمن و اکتسب به الجنان» است.^۳ او برای عقل نیروها و توان‏هایی را معتقد است که به تعبیر روایت به «سپاهیان عقل» تعبیر شده‏اند. عقل رهبر نیروهای نیک معرفی شده است.^۴

او عقل را ارزیاب صحت اقوال و اعمال می‏داند که به درستی یا نادرستی آنها حکم می‏دهد. به نظر او اگر عقل چیزی را روا ندانست یا به هر دلیل نپذیرفت یا محال دانست، آن چیز پذیرفتنی نیست.^۵

وی بر نادرستی برخی از گزاره‏ها به دلیل خروج آنها از قواعد عقلی و نپذیرفتن آن توسط عقل اذعان دارد.^۶

به نظر شیخ صدوق، عقل همپای نقل می‏تواند معرفت‏هایی را از اعتقادات برای انسان کشف کند.^۷ وی در برخی از این موضوعات عمل عقل را منحصر به فرد می‏داند.^۸ وی گزاره‏های دریافتی از عقل را دارای توان تخصیص یا تقیید گزاره‏های نقلی می‏داند.^۹

از برایند مجموعه این گزاره‏ها می‏توان این تعریف از عقل را به شیخ صدوق نسبت داد که:

دارد یا می‏تواند ببیند، چنان توجیه کند که رنگ تشبیهی نداشته باشد.^۱

وی حتی نوشته صدوق را درباره عدل الهی در کتاب التوحید تأثیر گرفته از معتزلیان می‏داند و می‏گوید:

تحقیق در آموزه عدل الهی در فصل آینده نشان خواهد داد که کتاب التوحید در زمانی متأخرتر از دوران فعالیت ابن ‏بابویه در آن هنگام که تماس نزدیک‏تری با معتزلیان داشت، نوشته شده بود. وی آموزه عدل در کتاب التوحید را کامل‏تر و درست‏تر از آنچه در الهدایه و الاعتقادات آمده است، ارزیابی کرده است.^۲

مکدرموت در یک داوری دیگر، ابن ‏بابویه را نزدیک‏تر به معتزلیان می‏داند تا شیخ مفید، و در حقیقت صدوق را عقل‏گراتر از شیخ مفید می‏شمارد. وی گفته است:

ابن بابویه با اعتقاد داشتن به اینکه عمل، جزئی از ایمان است، بیش از مفید به معتزله نزدیک شده است.^۳

با توجه به نکته گفته‏شده و این نکته که واقعاً بهترین راه قضاوت درباره خردگرایی شیخ صدوق بررسی آثار و نوشته‏های اوست، در اینجا به بررسی مؤلّفه‏های لازم در شناخت جایگاه عقل نزد شیخ صدوق می‏پردازیم.

۱. دیدگاه صدوق درباره عقل

یک. ماهیت عقل

صدوق در هیچ‏یک از آثار موجودش، تعریفی از عقل ارائه نداده است، اما از دو طریق می‏توان به تعریفی مناسب رسید که بتوان آن را به صدوق نسبت داد:

نخست از طریق روایاتی که او درباره عقل و ماهیت آن نقل کرده است. می‏دانیم که صدوق روایات کتاب خود را در صورت رد نکردن صحیح دانسته و بدان معتقد بوده است. دیگر اینکه در نوشته‏ها و بیان‏های صدوق جملاتی درباره عقل، ماهیت، وظیفه و کارکرد آن وجود دارد که با جمع‏بندی و چینش صحیح آن در کنار هم می‏توان به تعریفی از عقل دست یافت.