آرای مخالف انجام داده است. شرح برخی از این مناظره‏ها که با حضور رکن ‏الدوله دیلمی برگزار شده در کتاب کمال ‏الدین و تمام النعمه آمده است.^۱ نجاشی نیز در فهرست آثار صدوق، از پنج کتاب که شرح مناظره صدوق با مخالفان در محضر رکن الدوله است یاد کرده است.^۲ برخی از شاگردان شیخ صدوق نیز پاره‏ای از مناظرات وی را جمع‏آوری و تنظیم کرده‏اند که از آن جمله شیخ جعفر دوریستی است که نسخه‏ای از مناظرات شیخ را فراهم آورده بود و قاضی نوراللّٰه در کتاب مجالس المؤمنین از آن نسخه نقل کرده است.^۳

بهره‏گیری از استدلال‏ها و تبیین‏های متکلمان که در بحث درباره کلینی به آن اشاره شد، در آثار صدوق نیز نمونه‏های بسیار دارد. وی گاهی بخش مفصلی از کتاب یکی از متکلمان را با ذکر نام نویسنده و نام کتاب در آثار خود درج کرده و گاه بدون ذکر نام، استدلال‏هایی از برخی متکلمان نقل و از آنها استفاده کرده است^۴ و در پاره‏ای موارد نیز از پاسخ‏های متکلمان به پرسش‏ها و شبهات مخالفان بهره گرفته است.^۵ این نقل قول‏ها و درج بخش‏هایی از کتاب‏ها و اندیشه‏های جریان کلام عقلی، گواه دیگری بر رویکرد کلامی شیخ صدوق و البته جریان محدثْ‏متکلمان است. این رویکرد و روش را در بسیاری از مشایخ قم می‏توان ملاحظه کرد. دغدغه مشترک همه این افراد ـ چنان‏که در کلینی و صدوق اشاره شد ـ تبیین و فهم نظام معرفتی درون روایات است و البته در مواردی که رویارویی بیرونی، ضرورتِ تبیین‏های برون‏دستگاهی را ایجاب کند، از درون دستگاه و مقید به همان نظام معرفتی، به تبیین و دفاع عقلانی نیز پرداخته‏اند.

در ادامه به پاره‏ای از این مشایخ، از زمان انتقال میراث کوفه و شکل‏گیری مدرسه قم تا پایان دوران حیات این مدرسه اشاره می‏کنیم. البته، از آنجا که درون این مدرسه جریان‏ها و گرایش‏های مختلف فکری وجود داشت، تلاش می‏شود در یک برداشت ابتدایی این جریان‏ها به تفکیک معرفی شود.

این ویژگی‏ها را در عملکرد صدوق نیز به روشنی می‏بینیم؛ ولی از آنجا که او در ری و دربار بویهیان حضور یافت و نیز سفر‏های متعددی به‏ویژه به حوزه شرق اسلامی کرد، با گروه‏های مختلفی از متکلمان و معارضان روبه‏رو بود. از این رو، ورود وی را به عرصه‏های کلامی و رویارویی‏های بیرونی حتی در قالب مناظره بیشتر شاهدیم.

در مراجعه به فهرست آثار شیخ صدوق، به بیش از سی کتاب در اثبات، تبیین و دفاع از آموزه‏های کلامی بر می‏خوریم.^۱ برخی از این آثار مانند کتاب التوحید، هم با انگیزه دفاع از اعتقادات شیعه به نگارش درآمده‏اند وهم به شیوه‏ای استدلالی و با استفاده از دلایل عقلی به توضیح و تبیین احادیث پرداخته‏اند. بیان‏های صدوق در لابه‏لای روایات و بهره‏گیری از استدلال‏های عقلی و حتی استدلال‏های مشهور کلامی، این ویژگی را به‏خوبی نمایش می‏دهد.^۲ کتاب کمال‏ الدین وتمام النعمه نیز در موضوع امامت و مهدویت از دیگر آثار موجود صدوق با همین ویژگی است. صدوق در این کتاب ابتدا با دلایل عقلی، ضرورت و لزوم امام را اثبات می‏کند و سپس به اثبات امامت امام دوازدهمعلیه السلام و اقامه دلیل بر طول عمر ایشان می‏پردازد. رساله الاعتقادات و کتاب الهدایة شیخ صدوق نیز مجموعه‏هایی نظام‌مند از معارف شیعی‏اند که بر اساس آموزه‏های روایی تنظیم شده و حتی در بسیاری از موارد از الفاظ روایات بهره گرفته‏اند و در عین حال، یک دستگاه معرفتی ارائه کرده‏اند.این رساله‏ها از نخستین تلاش‏های امامیه برای تدوین یک فهرست جامع و رسمی از باورهای امامیه به شمار می‏آیند.

از بارزترین فعالیت‏های کلامی یک متکلم، گفت‏و‏گو با مخالفان در باب موضوعات کلامی برای اثبات دیدگاه حق و ردّ نظریه‏های مخالف است. بر این اساس، شیخ صدوق نیز نه تنها با مناظره و احتجاج مخالف نبود، بلکه آن را مطابق با سیره عملی اهل بیتعلیهم السلام می‏دانست. البته او احتجاج و مناظره را برای همه افراد جایز نمی‏شمرد و به اعتقاد وی تنها متخصصان در دانش کلام مجاز به مناظره و احتجاج با خصم بودند؛ آن هم مشروط به اینکه با کلمات یا با معانی کلام اهل بیتعلیهم السلام احتجاج کنند.^۳ وی نه تنها در جای‏جای آثار خود مناظره‏های امامان و برخی از متکلمان دوران حضور با گروه‏های مختلف را نقل می‏کند،^۴ بلکه خود نیز مناظرات متعددی با صاحبان