باید، نقد کلینى درمورد آنها بیشتر جنبه اعتقادى داشته باشد؛ به‏ویژه اینکه او متفکری برجسته و محدثی والامقام بوده، در نتیجه از او انتظار مى‏رفته جهان‏بینى قرمطى را نقد کند، نه اینکه در قالب موضع‏گیرى سیاسى بخواهد به محکوم کردن اعمال آنها بپردازد؛ چه اینکه نقد فکرى، مقدم بر نقد سیاسى است.

اکنون به یک گزارش تاریخى، از متکلم و حدیث‏گزارى که معاصر کلینى بوده، مبادرت مى‏شود تا به کمک آن، شیوه کلینى و ضمناً ماهیت قرامطه براى ما آشکارتر شود.

سعد بن عبداللّٰه بن ابى‏خلف اشعرى قمى (متوفاى ۲۹۹ یا ۳۰۰ هجرى) هم‏روزگار کلینى و نیز قرمطیان بوده است. وى گزارشگرى ثقه بوده است^۱ که به تفصیل افکار آنها را نقل کرده است.^۲ اکنون اصول فکرى آنان را طبق نقل سعد بن عبداللّٰه بازگو مى‏کنیم:

نخستین ویژگى قرمطیان، باطن‏گرایى و تأویل آیات قرآن بود. آنها براى تمام واجبات در قرآن و سنت، ظاهر و باطنى در نظر مى‏گرفته‏اند. البته تأویل کردن آنها هیچ مرزى نداشته و در آن افراط مى‏کرده‏اند؛ به علاوه، هیچ دلیلى نیز براى تأویل‏هاى خود اقامه نمى‏کرده‏اند. ایشان امامان پس از پیامبرصلی الله علیه و آله را هفت نفر مى‏دانسته‏اند که آخرین آنها، جز شش امامى که شیعه اثنى اشعرى قبول دارند، محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادقعلیه السلام است. عقیده دیگر آنها ادامه رسالت، پس از پیامبرصلی الله علیه و آله ضمن وجود همان هفت امام بوده است.

حرف دیگرشان این بوده که رسالت از پیامبرصلی الله علیه و آله در غدیرخم منقطع شده است؛ زیرا امیرالمؤمنینعلیه السلام را به خلافت نصب کرده و فرموده «من کنت مولاه فهذا على مولاه» و بدین ترتیب، در بقیه عمر خود، تابع علىعلیه السلام بوده است. آنها نوه امام ششمعلیه السلام محمد بن اسماعیل را زنده، غایب و مستقر در بلاد روم مى‏دانسته‏اند که روزگارى به‏عنوان مهدى آشکار خواهد شد. نیز مى‏گفته‏اند با ظهور محمد بن اسماعیل به‏عنوان مهدى، دین اسلام نسخ و شریعت جدیدى اعلام خواهد شد. علاوه بر پنج پیامبر اولوالعزم که اعتقاد ماست، آنها حضرت امیرعلیه السلام و محمد بن اسماعیل را نیز مى‏افزوده‏اند و محمد بن اسماعیل را پیامبر خاتم دانسته‏اند. به باور آنها خدا براى محمد بن اسماعیل، بهشتى مانند بهشت حضرت آدمعلیه السلام قرار داده که همه چیز در آن مباح است و هیچ چیز حرامى وجود ندارد. آنها جز خود را کافر و مال

موجودات نفى کرده، ضمن اینکه خدا را با هر چیز و جدا از هر چیز دانسته و بدین ترتیب ویژگى‏هاى اجسام و اعراض را از خدا نفى کرده؛ چه اینکه جدایى و دورى ویژگى اجسام است و حلول در جسم و اتحاد با آن، ویژگى اعراض است. سپس فرموده اما دانش حق بر پدیده‏ها احاطه دارد و آنها را با حکمتش آفریده، یعنى با احاطه و تدبیرش بدون ترکیب با اشیا با آنها همراه شده است.^۱

نکته جالب توجه اینکه در میان شیعه، به‏ویژه کلینى که این مقال مربوط به عقل‏گرایى ایشان است، سخنان امیرالمؤمنینعلیه السلام را به بهترین شکل بزرگ داشته و با دقیق‏ترین فهم‏هاى عقلانى همراه کرده است.

۵. آخرین موردى که بازگو مى‏شود، بخشى از کتاب الحجة اصول کافى درباره تفسیر «فىء و انفال» است:

خداى بزرگ تمام دنیا را براى خلیفه‏اش قرار داده است؛ چرا به فرشتگان فرمود: من خلیفه‏اى روى زمین قرار مى‏دهم. پس تمام جهان اختصاص به حضرت آدمعلیه السلام دارد و پس از ایشان به فرزندان شایسته‏اش مى‏رسد. پس اموالى که به ناروا، در دست دشمنان فرزندان صالح حضرت آدمعلیه السلام قرار مى‏گیرد و سپس به صالحان برمى‏گردد، «فىء» نام دارد. فىء با درگیرى نظامى به دست مى‏آید و آنچه بدون جهاد و درگیرى به دست مى‏آید «انفال» نام دارد که ویژه خدا و پیامبر اوست.^۲

چالش با قرامطه

الرد على القرامطه یکى از آثار از میان رفته کلینى است. اگر کتاب یاد شده در دست مى‏بود، میزان عقل‏گرایى کلینى آشکارتر مى‏شد. اما اکنون ناگزیریم با کمک گرفتن از شواهد و قراین و به صورت حدس و تخمین، به وارسى اندیشه‏هاى کلینى در این موضوع بپردازیم.

با توجه به اینکه دقیقاً کلینى در زمان ظهور قرامطه به سر مى‏برده و از نزدیک شاهد اندیشه‏ها، گفتار و رفتار آنان بوده، به خود اجازه تخطئه آنها را داده است. اگر کلینى در روزگارى دیرتر از عصر قرامطه به سر برده بود، به‏ عمد، مى‏بایست به بررسى تاریخى آنها و در نتیجه به نقد فکرى و رفتارى آنها می‏پرداخت. اما با توجه به معاصرت با آنان، على‏القاعده