حدیث مى‏کرده‏اند، از این شهر اخراج شده اند؛ زیرا همان روات، چندى در این مدرسه اقامت گزیده و حرف‏هاى خود را بر زبان آورده‏اند و سپس متولیان حوزه قم بنابر وظیفه خود، با این اقدام مبادرت به پیرایش احادیث شیعه از احادیث ضعیف کرده‏اند.

به علاوه، اسطوانه‏اى از مدرسه قم و جهان تشیع، چون شیخ صدوق بخش بزرگى از عمر خویش را در سفرهاى فراوان و فراگیرى و فرادهى علمى صرف کرده و در کمال حریت و دور از هر تعصبى با صاحبان اندیشه، از فرق مختلف و دانشیان آن روزگار مباحثه کرده است.^۱

به هر رو، مدرسه قم، در تکوین شخصیت کلینى و یاری‌گرى ایشان براى ساماندهى به میراث گرانبهاى علمى‏اش، نقش مهمى داشته است؛ لیکن متأسفانه از چند و چون این امر و میزان حضور او در این مدرسه، اطلاعى در دست نیست.

سرانجام، درخصوص بغداد، که شعله حیات کلینى در آنجا به خاموشى گرایید، یادآورى چند نکته سودمند است:

‍۱. بغداد از فضاى باز فکرى فوق‏العاده‏اى برخوردار بوده و حقیقتاً مى‏توانسته مرکز فرهنگى جهان اسلام و شهر بین الملل و بین المذاهب اسلامى به شمار رود.^۲

۲. به گواهى مورخان، بغداد، در نتیجه همان فضاى فکرى بازى که داشته، این امکان را یافته که کانون علوم گوناگون اسلامى شود و خدمت بسیار بزرگى به فرهنگ اسلامى و بشرى کند.^۳

۳. مذاهب گوناگون اسلامى در بغداد حضور چشمگیر و فعال داشته‏اند و در این زمینه مشکل جدى و عمده‏اى پیش نیامده و آنها با یکدیگر هم‏زیستى داشته‏اند.^۴

۴. علماى مذاهب مختلف از جمله شیعه، در مقیاس گسترده‏اى بدین شهر رو آورده، در آن ساکن شدند و آن را کانون فعالیت‏هاى علمى خود کردند. این حضور در قرن سوم هجرى جلوه ویژه‏اى داشته است.^۵

۵. حضور چهار نایب خاص امام زمانعلیه السلام در دوره غیبت صغرا، در این شهر نیز، مى‏توانسته نشان از اهمیت آن داشته باشد.^۶

درباره رى که زادگاه کلینى است، گفتنى است بر خلاف قم که شهرى شیعه‏نشین بوده، رى پیروان مذاهب مختلف را در خود جاى داده بود. علاوه بر مذاهب رسمى فقهى اهل سنت، مذاهب فکرى گوناگون از قبیل معتزله، نجاریه، اشاعره و کرامیه نیز در رى حضور رسمى داشتند.^۱ لازمه این امر فضاى مناسب فکرى در رى و تلاش‏هاى فکرى و علمى اندیشوران هر فرقه و مذهب به سود خود بود.

حضور تشیع نیز در رى، از زمان ورود اسلام به این شهر و فتح شدنش، جدى بود و رقم بالایى از اصحاب ائمهعلیهم السلام و راویان حدیث به این شهر هجرت کرده، در آن ساکن شدند.^۲ بدین ترتیب حجم بالایى از دانشمندان مذاهب مختلف اسلامى، به‏ویژه تشیع در مراکز علمى این شهر، پرورش یافته‏اند.^۳

با توجه به اوضاع فرهنگى و اجتماعى رى در صدر اسلام، به‏ویژه قرن سوم هجرى، مى‏توان پذیرفت که مجموعه شرایط خوب و مناسب، به‏ویژه کانون‏هاى علمى و منابع لازم انسانى و کتابخانه‏اى در دسترس کلینى بوده^۴ تا توانسته به تلاش‏هاى گسترده علمى، از جمله تدوین کافى بپردازد.

در مورد قم، در نزدیکى زادگاه کلینى، گفتنی است که:

اولاً سابقه تشیّع در این شهر، طولانى و غلبه آن بر این شهر مثال‏زدنى است.^۵ این امر مجال کافى و زمینه بسیار خوبى پدید آورده بود تا فرهنگ پربار شیعى و علوم گوناگون اسلامى در این شهر رشد چشم‏گیرى داشته باشد.

ثانیاً اوضاع اجتماعى و مذهبى قم سبب شده بوده تا انبوه سادات و هاشمیان و محدثان و دانشمندان شیعه در این شهر گرد آیند و به رشد علوم اسلامى یارى رسانند.^۶

ثالثاً مدرسه قم را نباید مدرسه بسته‏اى پنداشت که جز اندیشه‏هاى ناب تشیع، هیچ فکر مخالفى در آن مطرح نمى‏شده است، آن هم به این دلیل که برخى راویانى که از ضعیفان نقل