مقتضاى حدیث‏گروى، تعبد بدان و وانهادن پرسش‌گرى از عقل و خلع آن از مسند داورى است. اما خردگرایى در هر چهره‏اى که رخ نماید، عقل‏محورى و اندیشه‏سالارى را به همراه دارد.

تقابل دو اندیشه ظاهرگرایى و عقل‏گرایى را اندکى مفصل‏تر در جاى دیگر آورده‏ام،^۱ و اینجا مجال تفصیل نمى‏بینم. اما بیان این نکته را سودمند مى‏دانم که تقریباً در طول تاریخ اسلام، حدیث‏گزارى با ظاهرگروى همراه بوده است. اما کلینى به‏حق یک استثناى مهم از آن قاعده و کبراى کلى مطرح شده است. او به‏درستى و به‏حق نشان داد که تقابل دو اندیشه یاد شده، تقابلى عَرَضى است نه ذاتى؛ چه اینکه میان عقل و دین تباینى نیست و مى‏توان محتواى دین را در ترازوى عقل سنجید. حدیث، سخن معصوم و پیراسته از ناسره و گزاف است و در معیار عقل برترین عیار را دارد. آرى، آن تقابل عرضى که گفته شد، نتیجه کارکرد ذهن آن دسته از حدیث‏نگاران است که بر اساس قشرى‏گرى خود، هم شأن عقل را از او ستانده‏اند و هم از ارزش حدیث به‏شدت کاسته‏اند.

منزلت حدیث از نگاه شیعه

مى‏دانیم که حدیث در کنار قرآن، دومین منبع شناخت دین، در ابعاد گوناگون آن است. اما عقل، هم از حیث ابزار فهم قرآن و حدیث و هم درجایگاه منبع سوم شناخت بودن، افزون بر داده‏های قرآن و حدیث، یک رشته آگاهى‏ها را در اختیار مجتهدان و پژوهشگران قرار مى‏دهد. پس، روى‏آورى به حدیث، نباید به هیچ رو به مفهوم روگردانى از عقل به حساب آید؛ بلکه منابع سه‏گانه‏اى که نام برده شد، علاوه بر منبع چهارمى به نام اجماع، از دیدگاه اصولیان، به صورت عرضى و در مجموع منابع استنباط و فقاهت به شمار رفته‏اند.

با اینکه کلینى آثار علمى متعدد داشته و طبق برخى گزارش‏ها رقم آنها به ده کتاب مى‏رسیده است،^۲ غیر از موسوعه بزرگ و باارزش کافى، کتاب‏هاى دیگر وی اکنون در دست ما نیست.

درباره کافى نیز تک‏نگارى‏ها و پژوهش‏هاى بسیار ارزشمندى انجام گرفته است. در اینجا، قصد بازگویی و دوباره کارى نداریم و تنها به بیان چند نکته تقریباً بدیع درباره کافى مى‏پردازیم:

گرفت که ایشان در اواخر عمرش به بغداد هجرت کرده و حداکثر به سال ۳۲۹ در آنجا زندگى را بدرود گفته است؛^۱ زیرا دست‏کم مجدِّد نامیده شدن کلینى توسط ابن اثیر جزرى ـ چنان‏که گذشت ـ مى‏تواند موجب این احتمال شود که وى بیش از یک بار به بغداد سفر کرده است.^۲

دقت در سخنان رجالیان نزدیک به روزگار کلینى ما را به این امر متوجه مى‏کند که او فراوان به نقاط مختلف از جمله بغداد سفر کرده است و اگر جز این بود، فراهم آوردن آثار علمى گوناگون به‏ویژه موسوعه حدیثى گسترده‏اى چون کافى امکان نداشت. اینکه نجاشى ـ آن گونه که گذشت ـ تصریح کرده که کافى ظرف بیست سال نگاشته شده، این نکته را مى‏فهماند که کلینى در طول آن مدت به جمع‏آورى حدیث مشغول بوده است و چون کافى از تنوع و موضوعات گوناگون برخوردار بوده و به صورت آماده یک‏جا فراهم نبوده، به‏ناچار کلینى برای گردآوری این مجموعه مسافرت‏هاى فراوانى انجام داده است.

به علاوه، رجالیانى چون ابن ماکولا و ابن عساکر که به روزگار کلینى نزدیک بوده‏اند، به سفرهاى ایشان به دمشق و بغداد تصریح کرده‏اند. به‏ویژه، سخن ابن ماکولا که نقل شد و گفته بود: «و کان ینزل بباب الکوفه»، به‏روشنى استمرار را فهمانده، گویاى این است که کلینى بیش از یک بار به بغداد سفر کرده، و طى سفرهاى مکررش به این شهر (یگانه کانون عمده دانش در جهان اسلام در قرن‏هاى سوم و چهارم هجرى) در دروازه کوفه اتراق مى‏کرده است.

ملاحظه شواهدى که بعضى از پژوهشگران معاصر یافته‏اند، تا سفر کلینی به خراسان، کوفه و حجاز را نتیجه بگیرند، جالب توجه و ارزشمند است.^۳

اکنون پس از معرفى کوتاه کلینى و برداشتن یک گام عمده در شناخت وى و فهم اجمالى عقل‏گرایى او، باید به بخش دیگرى بپردازیم تا ضمن آن رابطه «تحدیث» و «تعقل» را بازگوییم.

تحدیث و تعقل

در آینه کافى، چهره مرحوم کلینى محدثى سترگ و کم‏نظیر جلوه می‏کند. اکنون مى‏خواهیم ببینیم چگونه می‏توان چنین شأنى را با خردگرایى جمع کرد؟

به‏طور اصولى میان حدیث‏گزارى یعنى ظاهرگرایى با اندیشه‏ورزى ناسازگارى وجود دارد؛ زیرا