شده است، اما نباید از نظر دور داشت که کلینی هم‏زمان متکلمی بزرگ از تبار محدثْ‏متکلمان است که در عین تعهد به نص و در همان چارچوب روایات، به تبیین و حتی دفاع از معارف دین می‏پردازد. پیش‏تر اشاره شد که محدثْ‏متکلمان با رویکردی منظومه‏نگر به مضامین اعتقادی روایات، در پی فهم و تبیین این نظام معرفتی بودند.

کلینی بر همین اساس، زمانی که با انحراف اهل زمانه‌اش و نیز درخواست تألیف کتابی جامع برای اخذ علم دین روبه‏رو می‏شود، بر پایه همان نظام معرفتیِ برگرفته از روایات دست به تنظیم اثری بدیع چون کافی می‏زند.^۱ بررسی کافی نشان می‏دهد این کتاب صرفاً یک مجموعه حدیثی نیست، بلکه چینش و تبویب این روایات از یک نظام فکری حکایت می‏کند که در پس این مجموعه نمایان است. کلینی در مقدمه همین کتاب جایگاه والای عقل را یادآور می‏شود و آن را به محوری تشبیه می‏کند که مدار تکلیف، حق و باطل و ثواب و عقاب است.^۲ وی با مقدم نمودن «کتاب العقل» و ذکر ۳۶ روایت درباره اهمیت و جایگاه عقل در نظام معرفت دینی، بر این باور تأکید می‏کند که نقل روایات به معنای تعبد و پذیرش عاری از فهم و تعقل نیست، بلکه مضامین روایات به مثابه میراثی عقلی و در نظامی معقول ارائه می‏شوند. چینش منطقی و سازوار روایات در کتاب‏ها، ابواب و حتی میان روایاتِ درون هر باب، این نظام‏مندی را به‏خوبی نشان می‏دهد.

گذشته از چینش منظومه‏وار روایات، تبیین‏های کلینی در ذیل پاره‏ای از روایات^۳ نمونه دیگری از فعالیت کلامی اوست و البته این تبیین‏ها چنان‏که شیوه محدثْ‏متکلمان است، در غالب موارد در چارچوب و ادبیات روایات ارائه می‏شود. با وجود این، در مواردی برای تبیین معارف نهفته در احادیث، با جریان کلامی نیز همدلی نشان می‏دهد و این همدلی گاه تا نقل بیانات هشام بن حکم در کنار روایات پیش می‏رود^۴.

پیش‏تر اشاره شد که محدثْ‏متکلمان اگرچه در شرایط عادی متن‏اندیش و معتقدند که نباید از ادبیات متن فراتر رفت، به هنگام پیدایش زمینه رویارویی‏های بیرونی، در مقام دفاع و رد برمی‏آیند و از نظام معرفتی خویش دفاع می‏کنند. گسترش و نفوذ مخرب قرمطیان در ری این زمینه را برای کلینی پدید آورد و او کتاب الرّد علی القرامطه را در پاسخگویی و رد دیدگاه‏های ایشان نگاشت.

بلکه برای فهم دستگاه معرفتی درون روایات و ارائه این نظام معرفتی به جامعه مؤمنان تلاش می‏کردند. البته، از آنجا که این جریان به پرسش‏های بیرونی نیز بی‏توجه نبود، هرگاه زمینه رویارویی بیرونی پیدا می‏شد مقید به همان دستگاه معرفتی و بر اساس همان مبانی، پاسخگوی پرسش‏ها نیز بوده است.

از آنجا که فضای قم یکدست و خالی از اندیشه‏های مخالف بود، برخوردها و رویارویی با شبهات و پرسش‏های بیرونی اندک جلوه می‏کرد و بیشتر تلاش کلامی این مدرسه به حوزه تبیین باورهای اعتقادی معطوف بود. از طرفی چون جریان محدثْ‏متکلمان متن‏اندیش بود و در چارچوب متن مقدس به تبیین باورها می‏پرداختند، بیشتر آثار تولیدشده در مدرسه قم در قالب آثار حدیثی، به ارائه نظام و تبیین مفاهیم متن می‏پردازد. با این همه، وجود اختلافات درونی میان اصحاب و نیز هم‏جواری با شهر ری که در این زمان محل اندیشه‏های گوناگون و فرقه‏های مختلفی چون معتزله، اصحاب حدیث، زیدیه و اسماعیلیان قرمطی بود و محیط آرام قم را آشفته می‏ساخت، زمینه رویارویی بیرونی را نیز برای برخی از مشایخ قم پدید ‏آورد و می‏توان کلام دفاعی و اثبات عقلانی معارف را نیز در این رویارویی با اندیشه‏های رقیب دید که خود شاهدی دیگر بر وجود یک جریان کلامی مهم در قم است.

مدرسه کلامی قم با ویژگی جریان محدثْ‏متکلمان، جریانی پیوسته از آغاز شکل‏گیری این مدرسه است که در پایان به کلینی و شیخ صدوق ختم می‏شود و می‏توان کلینی و صدوق را برایند این مدرسه کلامی دانست. با توجه به اهمیت این دو شخصیت و نیز دسترسی بیشتر به آثار و اندیشه‏های ایشان، ابتدا شاخصه‏های تکلم و تلاش کلامی را در آثار کلینی و صدوق بررسی می‏کنیم و در ادامه به دیگر شخصیت‏های این جریان فکری می‏پردازیم.

کلینی و صدوق، الگوی تفکر کلامی در قم

ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی محدثی بزرگ در دوران شکوفایی مدرسه قم است که می‏توان ادعا کرد به تمام میراث حدیثی رسیده به قم و ری با طرق معتبر دسترسی داشته است. کلینی در کُلین از توابع ری متولد شد و تحصیل علم و اخذ احادیث اهل بیتعلیهم السلام را در ری آغاز کرد و البته از فضای اجتماعی و فرهنگی ری نیز متأثر شد. با این‏ همه، بهره اصلی او از روایات شیعه در قم و از مشایخ بزرگ قم بود؛ این واقعیت را اسناد کتاب کافی به‏ خوبی نشان می‏دهد. بنابراین، وی را باید محصول مدرسه قم دانست. شخصیت حدیثی و اعتبار روایتگری کلینی برای همگان پذیرفته