است.۱ این امر بهطور طبیعی احتمال وجود روایاتی قابل نقد را در این موضوع تقویت میکند. با این حال، اتفاق نظر تدریجی شیعیان بر مضامین این روایات و انقراض دیدگاههای منتقد که بر شخصیت بشری امامان بیشتر تکیه میکردند، زمینه اختلاف فراوانی در میان شیعیان برجای نگذاشته است. همچنین در بین این بخش از کتاب کلینی به مستندات روایی امامت هر امام پرداخته و نیز ابواب مربوط به غیبت امام دوازدهم را نیز آورده است.
همچنین روایات مربوط به خمس ـ البته بدون درج بابی برای آنها ـ در بخش فقهی کتاب بهاختصار و در مقام بیان یکی از ویژگی‌های امامان در این کتاب آمده است. این مسئله با توجه به دیدگاههای مشهور شیعه در آن دوره، مبنی بر اباحه خمس در عصر غیبت زمینهساز پیدایش برخی نظریههای انتقادی در حوزه فقه سیاسی شیعه و بهطور خاص، درباره مسئله ولایت فقیه شده است.۲
برخی مستندات شیعی تحریف قرآن نیز در این کتاب بیان شده است۳ که دانشمندان شیعی متأخر در توجیه آن، یا در اعتبار آنها تردید روا داشتهاند یا ظواهر آن را تأویل و بیارتباط به مسئله تحریف شمردهاند.۴ این در حالی است که اعتقاد به تحریف در بین شیعه، همانند برخی مذاهب دیگر، سابقه داشته و افزون بر محدثانی چون عیاشی و علی بن ابراهیم قمی، از متکلمانی چون نوبختیان نیز اعتقاد به وقوع نوعی تحریف در قرآن گزارش شده است.۵ به هر روی، احتمال اعتماد کلینی به مسئله تحریف منتفی نیست؛ گرچه این مسئله به بررسی بیشتر و مستقلی نیاز دارد.
همچنین ضمن کتاب الحجه، بخشی جداگانه با عنوان «ابواب التاریخ» به تاریخ زندگی تکتک چهارده معصومعلیهم السلام اختصاص یافته است. مهمترین ویژگی این بخش درج فصلی در آن درباره شمار امامان است. این موضوع همواره از نقاط اختلافبرانگیز بین شیعه بوده که معمولاً پس از مرگ هر امام به عرصه مجادلهها کشیده شده و در بسیاری موارد، عامل پیدایش فرقههای
1.. برای آگاهی بیشتر ر.ک: مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۶۷ و ۶۸.
2.. در این باره ر.ک: تطور الفکر السیاسی الشیعی من نظریة الشوری الی ولایة الفقیه، فصل الموقف من الخمس.
3.. روایات دیگر تحریف در بخش نوادر کتاب القرآن آمده است.
4.. برای نمونه، ر.ک: محمدهادی معرفت، صیانة القرآن من التحریف.
5.. دربارۀ عیاشی و قمی به کتاب تفسیرشان مراجعه کنید و دربارۀ نوبختیان ر.ک: مکدرموت، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ص۱۲۵-۱۳۴.
