سرفصل‏هایی مشترک، به نقل حدیث از شخصیت‏های گوناگون که گاه در زمان حیات خود درگیری‏هایی با هم داشته‏اند پرداخته و از نقل احادیث شبهه برانگیز این راویان پرهیز کرده است. نمونه شاخص این عمل کلینی را می‏توان در جمع روایات هشامین مشاهده کرد.^۱ همچنین نقل روایات مقبول نزد عموم شیعیان از شخصیت‏هایی جنجال برانگیز، مانند ابن ابی‏یعفور^۲ و فضل بن شاذان نیشابوری^۳ در همین راستا تفسیرپذیر است. در همین باب کلینی با قرار دادن فیلترِ (صافیِ) اعتقادی، تمام سعی خود را برای دفاع از شخصیت‏هایی چون هشام بن حکم که در بین فرقه‏ها و مذاهب دیگر نیز حضور داشته و اتهام‏های گوناگونی از قبیل تجسیم و تشبیه به او نسبت داده ‏است، مبذول داشته است.^۴

در واقع او برای نخستین بار پایگاه نیرومندی از درون جبهه اهل حدیث بر ضد جریان‏های اهل تشبیه و تجسیم بنیان‌گذارد و بدین وسیله، پایگاه مشترکی با اصحاب کلام برضد طیفی از اصحاب حدیث تأسیس کرد.^۵ تلاش وی برای حذف برخی روایات شبهه‏برانگیز تا جایی استمرار یافته که گاه روایات نسبتاً مسلّم بین اهل حدیث شیعه را نیاورده^۶ ولذا در منازعات بعدی هیچ‏یک از پیروان مکاتب کلامی شیعه از قم و بغداد گرفته تا مدرسه حلّه نسبت به کتاب کافی حساسیتی جدی از خود نشان نداده و در عمده موارد بدون هیچ دغدغه‏ای به نقل روایات آن بدون توجه به وضعیت سندی آنها پرداخته‏اند و به این دلیل وی به‏نوعی از اتهام‏های متداول آن زمان ـ مانند غلوّ و تقصیر ـ مصونیت یافته است. از این رو، می‏توانیم وی را نقطه وسط میان دو جریان عقل‏گرایی

۵. وجود روایت در یکی از آثاری که بر یکی از امامانعلیهم السلام عرضه شده و ایشان مندرجات آن را تأیید کرده‏اند؛

۶. وجود روایت در کتابی که مراجعه به آن در بین شیعیان رواج یافته و مرجعی معتبر نزد شیعیان شده ‏است، مانند تألیفات ابن مهزیار.

فیض کاشانی سپس با ذکر عبارت‏هایی از صاحبان کتب اربعه بر این ادعای خود گواه می‏آورد و با ذکر انتقادهایی چند به نظریه مقابل که از آنِ مدرسه حلّه است، این بخش را نیز به پایان می‏رساند. مهم‏ترین نکته در زمره انتقادهای فیض، تمرکز دستگاه نقد سندی حلّه بر حجیت و بی‏توجهی به کشف واقع است؛ چرا که مجرد بدکیشی یا وجود انحراف در عقاید فرد به معنای دروغ‏گویی او نیست و همچنین فضایل اخلاقی راوی با آسان‏گیری او در نقل احادیث منافاتی ندارد: «فأیّ مدخلٍ لفساد العقیدة فی صدق حدیث المرء إذا کان ثقةً فی مذهبه و أیّ مناقاةٍ للممدوحیة بفضیلة ما مع المسامحة فی نقل الحدیث». تلاش برای استخراج معیارهای نقد حدیث نزد کلینی و بیان تفاوت‏های آن با نقد سندی حلّه در آثار دیگر حدیث پژوهان متأخر شیعه نیز پی‏گیری شده و آنان افزون برمطالب فیض کاشانی، گاه به انتقادهای اصولیانِ مخالف این روش نیز پرداخته‏اند.^۱

معرفی ابواب کلامی

روایات کلامی کافی که نزدیک به یک چهارم آن است، در شکل‏دهی به مکتب کلامی شیعه نقش مؤثری داشته است. کلینی در رده‏بندی روایات کلامی کافی، نظامی ابتکاری پدید آورده که از یک سو ناظر به مسائل محوری آن دوره در منازعات فرق و مذاهب بوده، و از سوی دیگر کوشیده در ترتیبی منطقی، عمده مباحث کلامی را در کتاب خود بیاورد. ویژگی مهم دیگری که در این بخش از کتاب کلینی به چشم می‏خورد، تلاش وی برای پایان بخشیدن به مجادلات کلامی درون‏مذهبی شیعیان با تکیه بر نقاط محوری و سعی در گردآوری دیدگاه‏های گوناگون پیرامون آن است. اهمیت این کار کلینی هنگامی به‏درستی شناخته می‏شود که بدانیم وی در دوره موسوم به حیرت می‏زیسته است؛ دوره‏ای که شیعیان به دلیل غیبت امامعلیه السلام و نیز پیدایش فرقه‏ها و دیدگاه‏های گوناگون بین شیعیان، سرگردان و حیران بودند. او برای تحقق این هدف با تعیین