بوده که از میان رفته است؛ لذا به‏نوعی ـ با تسامح در به کارگیری اصطلاح ـ به دیدگاه انسداد باب علم منتهی شده و با صرف نظر از ادامه تلاش برای کشف صحت صدور روایات، به تلاش برای استخراج نظامی برای رفع تکلیف و امکان پاسخ‏گویی در برابر خداوند پرداختند.^۱ این جریان، بدون تغییر چندانی در مدرسه لبنان ادامه می‏یابد.^۲

دوره صفویه با زمینه مناسبی که برای جریان اخباری پدید آورد، شاهد بازسازی مجدد ـ و گرچه به‏طور طبیعی تا حدی متفاوت ـ مدرسه اهل حدیث شیعه بود. در این دوره، سه اثر دیگر از جوامع حدیثی شیعه پدید آمد که هریک به‏گونه‏ای نقدی بنیادی بر زیر ساخت‏های مدرسه حلّه در برداشت. البته پایه نظری این جریان را قبل از این ملا امین استرآبادی (د ۱۰۳۶ق) در الفوائد المدنیه با تلاش در تمایز دو مکتب اهل حدیث و اصولیان شیعه تحت عنوان «متقدمان و متأخران» و نقد جدی و بسیار شدیدِ مبانی فقهی، رجالی و حتی کلامی اصولیان برداشته‏ بود که حمایت نظری شیخ بهایی (د۱۰۳۱ق) در مشرق الشمسین و مجلسیِ پدر (د۱۰۷۰ق) در روضة المتقین در تقویت این جریان بی‏تأثیر نبوده ‏است. فیض کاشانی (د۱۰۹۰ق) در الوافی نقدهای تند و تیزی بر مبانی رجالی و فقهی مدرسه حلّه وارد می‏سازد. وی با بیان تفاوت روش نقد حدیث نزد قدما و متأخران، تقسیم احادیث به صحیح، حسن و... را ناآشنا برای متقدمان و حدیث صحیح را نزد ایشان حدیثی می‏داند که مجموعه‏ای از قراین مبنی بر صحت را همراه خود دارد. سپس در چند شماره به ذکر قراین یادشده می‏پردازد:

۱. وجود روایت در نسخه‏های متعددی از اصول اربعمائه که به‏طور متصل از امامان معصومعلیهم السلام نقل شده‏اند؛

۲. تکرار روایت در یک یا چند اصل از راه‏های گوناگون و با سندهای متعدد و معتبر؛

۳. وجود روایت در یکی از آثار شناخته‏شده اصحاب اجماع، مانند زراره و محمد بن مسلم که همه شیعیان بر درستی روایاتشان گواهی می‏دهند؛

۴. وجود روایت در اثری شناخته‏شده از راویانی که بر درستی روایاتشان یا مشروعیت عمل به آنها اتفاق نظر وجود دارد؛ کسانی مانند یونس بن عبدالرحمن و عمار ساباطی؛

سندهای وی جزء ضعفا و مجاهیل به شمار می‏روند.^۱

گفتنی است که وی بر خلاف ادعای شیخ مفید، به دنبال گردآوری صرف نبوده، بلکه به درستی روایاتِ نقل شده، اعتقاد کامل دارد^۲ و نیز، بر خلاف نظر برخی معاصران، برای تسهیل مراجعه عموم به کتابش، دست به حذف سلسله سند نزده ‏است؛^۳ بلکه همان‏گونه که مجلسی در روضة المتقین بیان می‏دارد، تفاوت مبنای قدمای حدیث‏گرا و متأخران اصول‏گرا در میزان توجه و اهتمام به سند در نقد حدیث، دلیل اصلی سبک شیخ صدوق در من لایحضر به شمار می‏رود. شیخ طوسی نیز از یک سو در نگارش دو کتاب تهذیب و استبصار به همان شیوه مشیخه‏نویسی شیخ صدوق عمل کرده و از سوی دیگر خود در الفهرست تصریح می‏کند که بسیاری از صاحبان اصول و تصانیفِ نخستین شیعه از دوره امامان، بر مذاهب فاسد بوده‏اند و به رغم آن، منابع ایشان برای ما معتبر و مورد اعتماد است.^۴

حدیث شیعه با این پیشینه به مدرسه اصولیان حلّه پا می‏گذارد. فقیهان این مدرسه بدون آنکه دغدغه حدیثی مستقلی داشته باشند، در پی رفع نیازهای فقهی و روش‏مند ساختن استناد به روایات در فقه بودند که از عصر شیخ طوسی به تفصیل و تفریع فروع^۵ گراییده بود. همچنین آنان در جریان رقابت با اهل سنت در این اندیشه بودند که از طریق تولید داخلی هر آنچه آنها دارند و شیعه ندارد، مانند فقه القرآن، قرائات، درایه و... امکان هماوردی و رقابت را در خود حفظ و تقویت کنند. این دو عامل موجب شد که شخصیت‏هایی چون ابن طاووس و محقق حلی در پی تأسیس نظام منطقی و ریاضی‏گونه‏ای برای نقد حدیث بر مبنای دو عنصر کاملاً مشخص «عدالت» و «وثاقت» برایند. آنان از یک سو به نقدِ ـ به اصطلاح خویش ـ غیر علمیِ مدرسه اصحاب حدیث شیعه اعتراض و از سوی دیگر اعتقاد داشتند که پاره‏ای قراین در اختیار گذشتگان