کلینی در سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ قمری در بغداد درگذشت و در همان شهر دفن شد.۱
کتاب کافی بنا به گزارش نجاشی در فرصت بسیار کوتاهی با استقبال فراگیری در بغداد روبهرو شد.۲به کلینی آثار دیگری نیز نسبت داده شده۳ که از هیچ یک اثری در دست نیست:
الرد علی القرامطه، رسائل الأئمه۴، کتاب الرجال، تعبیر الرؤیا۵ و ما قیل فی الأئمة من الشعر.
کلینی بدون استثنا در منابع رجالی شیعه توثیق و مدح شده و وجود برخی اختلافات در میزان اعتبار روایاتش، نقدی بر عدالت و وثاقت وی پدید نیاورده است. همچنین در منابع اهلسنت با توجه خاصی از او یاد شدهاست.۶
کلینی و نواب اربعه
موضوع رابطه کلینی با نواب اربعه امام زمانعلیه السلام از نقاط حساس زندگی کلینی است. در کافی روایتی درباره توثیق دو تن از نواب امام زمانعلیه السلام و تأیید ارتباط آنها با آن حضرت آمده است.۷ اما سؤال اصلی در این بحث آن است که آیا کسی از نواب نیز کتاب کلینی را تأیید و توثیق کرده است؟ قداست کلینی تا آنجا در ذهنیت گروهی از شیعیان نفوذ یافته که در جستوجوی یافتن قراینی مبنی بر عرضه کتاب کافی بر امام زمانعلیه السلام و تأیید آن از سوی ایشان برآمدهاند۸ و گروهی دیگر با شگفتی این پرسش را مطرح نمودهاند که «چگونه کلینی کتاب خود را بر نواب چهارگانه عرضه نکرده و تأیید ایشان را کسب ننمودهاست؟».۹
1.. بیشتر شرححالنویسان شیعه، زمان وفات کلینی را شعبان ۳۲۹ دانستهاند و درخصوص محل دفن وی نیز با وجود اتفاق نظر بر شهر بغداد و وجود مقبرهای منسوب به وی، درمورد محل دقیق آن اختلاف نظر هست. (برای آگاهی بیشتر ر.ک: کلینی، الکافی، مقدمه؛ غفاری، الکلینی و الکافی، ص۲۱۷).
2.. نجاشی، ص۳۷۷.
3.. فهرست این آثار را در رجال طوسی ذیل نام کلینی بجویید.
4.. ر.ک: نوری، خاتمۀ مستدرک الوسائل، ج۳، ص۲۷۵.
5.. در اسناد این کتاب به کلینی اختلاف هست. ر.ک: ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۵۴؛ ابن داود، رجال، ص۳۶.
6.. برای نمونه، ر.ک: ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۴۳۳؛ حر عاملی به نقل از: ابن اثیر، جامع الاصول، ج۱۱، ص۳۲۳.
7.. ر.ک: کلینی، مقدمۀ کتاب کافی، ج۱، ص۳۳۰.
8.. برای نمونه، ر.ک: نوری، خاتمۀ مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۶۸ و ۴۶۹.
9.. در این باره ر.ک: آقا بزرگ تهرانی، «رسالة فی الکافی»، سفینه، سال اول، شمارۀ دوم، بهار ۱۳۸۳، ص۶۷-۷۹.
