نظریه‏پردازی و تبیین‏های فرامتنی می‏پرداخت و کلامِ عقلی و حوزه دفاعی را پشتیبانی می‏کرد، در پایان سده دوم هجری دچار وقفه و رکود شد که البته تا اندازه زیادی معلول فشار سیاسی و جوّ خفقان و تقیه حاکم بر آن دوره بود؛ اما جریان حدیثی ـ کلامی رسالت خویش را در قالب حفظ و نقل میراث حدیثی تا پایان دوران فعالیت مدرسه کوفه (نیمه سده سوم) به انجام رسانید. در همین زمان که مدرسه کلامی کوفه با سستی و رکود در نظریه‏پردازی‏های کلامی رو به افول و خاموشی می‏رفت، در حوزه‏ای دیگر با بهره‏گیری از میراث کوفه، مدرسه‏ای فکری شکل می‏گرفت که به‏سرعت جانشین کوفه شد و مرکز حضور اندیشوران شیعه و محور اندیشه تشیع گردید. این پایگاه جدید، شهر قم بود.

شکل‏گیری مدرسه قم

شهر قم در اواخر سده نخست هجری و در پی مهاجرت عرب‏های اشعری از کوفه، با هویتی عربی ـ شیعی شکل گرفته بود^۱ و به زودی با ورود مردانی از آن‏ دیار در زمره راویان اهل بیتعلیهم السلام به حوزه‏ای حدیثی بدل شد. با گذشت چند دهه، شمار محدثان و راویان احادیث اهل بیتعلیهم السلام در قم فزونی یافت و مجموعه‏هایی از احادیث، در این حوزه حدیثی فراهم شد. اما تا پایان سده دوم هجری هنوز قم در برابر مدرسه حدیثی کوفه نمودی نداشت و حجم اندکی از میراث حدیثی را در اختیار داشت. به‏تدریج و با گذشت کم‏تر از نیم قرن در اوایل سده سوم با انتقال میراث حدیثی کوفه به قم، این حوزه حدیثی وارد مرحله جدیدی از رشد و بالندگی معرفتی شد. پیش از این زمان نیز میان قم و کوفه ارتباط حدیثی وجود داشت، اما این ارتباط بیشتر به شکل نقل شفاهی و محدود بود. آنچه در این بازه زمانی جدید بود و سبب تحول شد، انتقال گسترده میراث مکتوب کوفه بود؛ برای نمونه، مجموعه آثارِ صد راویِ حدیث، گوشه‏ای از میراث منتقل شده توسط یک راوی در این دوره است.^۲

دلایل انتقال میراث کوفه به قم و شخصیت‏های اثرگذار در این انتقال میراث، خود داستانی مستقل دارد و مجالی دیگر می‏طلبد، اما به‏اجمال می‏توان گفت که تا پایان سده سوم، بخش اعظم میراثِ مکتوب کوفه با تلاش مردانی از هر دو حوزه حدیثیِ قم و کوفه به قم انتقال یافت. انتقال این حجمِ گسترده از آثار حدیثی به شکل مکتوب و در قالب سنت‏های معتبرِ انتقال حدیث، در کنار

محدّثان، به تناقضات درون متن توجه دارد و برای روشن‏کردن مفاهیم و نشان دادن نظام معرفتیِ درون متنِ مقدس به تبیین می‏پردازد. از سوی دیگر، متکلم به پرسش‏های بیرونی نیز توجه دارد و در رویارویی با اندیشه‏های مخالف به نقّادی، مناظره و ردّیه‏نویسی می‏پردازد.

با توجه به این ویژگی‏ها می‏توان گفت که در کوفه ـ گذشته از جریان محدثان که تنها به نقل روایات اهل بیتعلیهم السلام می‏پرداختند و از ورود به عرصه تبیین‏های کلامی پرهیز می‏کردند ـ دست‏کم دو جریان مهم کلامی حضور داشت که به رغم شباهت‏های فراوان، در پاره‏ای جهات از یکدیگر فاصله داشتند. این دو جریان که با عنوان «جریان کلامی» و «جریان حدیثی ـ کلامی» بازشناخته می‏شوند، چنانچه شیوه همه اصحاب امامیه در این عصر بود، در رویکردی مشترک، خود را پای‏بند و متعهد به پرسشگری در باب مسائل فکری و اعتقادی از ائمه اهل بیتعلیهم السلام و نیز نقل آنها برای دیگران می‏دیدند. شاهد این ادعا آنکه‏ همه افراد این دو گروه در شمار راویان بزرگ اخبار ائمه به شمار می‏آیند. اما تفاوت این دو گروه در آن بود که رویکرد کلامی به دنبال بازخوانی و تبیین عقلانی معارف رسیده از مدرسه اهل بیت و دفاع از‏ آن در برابر جریان‏های فکری رقیب و با ادبیاتی جدید بود. در مقابل، رویکرد حدیثی با اعتقاد به این که میراث رسیده از اهل بیت با همان چارچوب و ادبیات، پاسخگوی نیازهای جامعه اسلامی است، در پی فهم دقیق همان معارف و عرضه آن به جامعه مؤمنان بود و از ورود به عرصه نظریه‏پردازی و تبیین‏های خارج از چارچوب نص، پرهیز می‏کرد. این جریان که در قالب نقل میراث حدیثی، به تبیین مبانی اعتقادی شیعه می‏پرداخت، اگرچه ـ بر خلاف متکلمان ـ از چارچوب نص خارج نمی‏شد و به دنبال تبیین‏های برون‏متنی نبود، نگاه منظومه‏نگر به مضامین اعتقادیِ روایات داشت و همچون متکلمان در پی تبیین این نظام معرفتی بود. ذهن جست‏و‏جوگر و تحلیلگر این افراد، کلام امام را نه از روی تعبد، بلکه به‏عنوان راهنمای دریافتی عقلانی و نظام‏مند مطالبه می‏کرد.

تلاش جریان محدثْ‌متکلّمان اگرچه در قالب نقل میراث حدیثی و در روش، متفاوت با شیوه متکلمان بود، به نظر می‏رسد در بن‏مایه‏های خود با جریان کلامی تفاوت اساسی نداشت و حقیقتاً می‏توان این جریان فکری را بخشی از جریان کلامی دانست. این جریان در کوفه، جریان غالب به شمار می‏رفت و مصادیق فراوانی برای آن می‏توان برشمرد. زرارة بن أعین و محدّثان بزرگی از خاندان او، ابوبصیر، محمد بن مسلم، ابن ابی عمیر و... نمونه‏های روشنی از این گرایش فکری‏اند.

این دو جریان فکری ـ کلامی پس از سپری‏کردن دوران تأسیس و ورود به عصر طلاییِ کلام امامیه در سده دوم، سرانجامی متفاوت یافتند. جریان کلامی که بر بنیادهای نصوص دینی به