روایات به معصوم و انتشار آن را دارد، با جایگاه احمد اشعری که هدایت جامعه شیعه و نظریه‏پردازی حرکت ایشان را بر عهده دارد، بسیار متفاوت است.

اگرچه در مقام قضاوت یا خرده‏گیری بر اشعری نیستیم، تذکر این نکته ضروری است که بازگشت او از نقل روایات حسن بن محبوب، تغییر دیدگاه او درباره یونس بن عبدالرحمن^۱ و احمد برقی با نگاه خوش‏بینانه نشانه‏هایی از شتاب‏زدگی احمد اشعری در قضاوت درباره راویان از سویی و وجود مؤلّفه‏های خاص حاکم بر جامعه شیعه و مصلحت‏اندیشی ایشان برای حفظ و هدایت جامعه از سوی دیگر حکایت می‏کند و این مصلحت‏اندیشی هرچند در محدوده زمانی کوتاهی اجرا شود، به‏قدری در نگاه او قوت دارد که یگانه ابزار اعمال آن را در طرد بزرگانی از حدیث شیعه می‏بیند.

بر این باور هستیم که این نوع مصلحت‏اندیشی در نگاه برقی نیست. گو آنکه این نگره توسعه‏ای به هیچ وجه به معنای اباحی‏گرایی در نقل روایات نیست و شواهد تأکید بر نقل تراث صحیح و اعتماد وی بر میراث معتبر، در پی خواهد آمد.

دو. تعامل برقی با ضعیفان و غالیان

روایت نسخه کتاب اصرم بن حوشب بجلی که عامی اما ثقه است^۲ و عبدالملک بن هارون بن عنترة شیبانی که «لم‏یکن متحققاً بأمرنا»^۳ خوانده شده، و انحصار روایت کتابشان از جانب برقی نشان از تعامل وی با اهل سنت دارد. این تعامل خود، هر راوی را در مظان مخالفت قرار می‏دهد. نیز روایت کتاب ابوطالب ازدی که در زمره ضعفا جای می‏گیرد و نجاشی درباره او می‏نویسد: «اصحاب ما گفته‏اند: او تنها از جهت محمد برقی شناخته می‏شود»^۴ از تعامل او با ضعفا و مجهولان پرده برمی‏دارد.

رصد روایات او در کتب اربعه نیز نشان می‏دهد او بالغ بر ۸۱ روایت از وهب بن وهب قرشی (ابوالبختری) و ۵۴ روایت از محمد بن سنان دارد.

رفتارشناسی بزرگان شیعه در قم نیز همین نکته را در ذهن تقویت می‏کند که ایشان اطمینان به محتوای روایات را عنصری محوری در اعتماد به راویان و روایات ایشان می‏دانستند. برای نمونه، می‏توان به اعتماد محمد بن خالد برقی و فرزندش به میراث محمد بن علی ابوسمینه یا وهب بن وهب و حتی قاسم بن عروه از سویی، و نقل گسترده روایات محمد بن خالد برقی و محمد بن سنان توسط احمد بن محمد بن عیسی اشعری از دیگر سو، اشاره کرد.

فارغ از مباحث ذکر شده، تعقیب چرایی روایت از ضعفا و دقت در مفهوم «یروی عن الضعفاء کثیراً» به روشن شدن زوایای بحث کمک می‏کند.

از این نکته نمی‏توان گذشت که اگر این حجم از روایت از ضعفایی همچون وهب بن وهب یا ابن سنان به این نسبت می‏انجامد، یا روایت احمد بن محمد خالد برقی از محمد بن علی ابوسمینه، او را در این زمره می‏گنجاند، قضاوت درمورد گستردگیِ بسیار روایت احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی از محمد بن سنان زاهری چگونه خواهد بود؟

بر اساس گزارش نجاشی، محمد برقی و فرزندش احمد به نقل از ضعفا منتسب شده‏اند، اما احمد اشعری از این انتساب مبراست. پی‏جویی علت این تفاوت احتمالاتی را در ذهن می‏آفریند:

۱. معیار نجاشی درمورد برقی‏ها چیزی غیر از معیار قضاوت درباره احمد اشعری باشد.

۲. برقی و اشعری دو انگاره متفاوت از ضعفا و اعتماد بر میراثشان داشته‏اند و این انگاره به دو فرایند متفاوت در پذیرش یا رد روایات ضعفا منتهی شده است.

۳. نوعی قصور در اطلاع‏رسانی منابع فهرستی وجود داشته، و حجم گسترده روایات اشعری از محمد بن سنان و محمد بن خالد مغفول واقع شده است.

در بررسی احتمالات پیش‏گفته، احتمال اول پذیرفتنی نیست؛ چراکه اثبات مشی متفاوت نیازمند دلیل محکمی است که دشوار می‏نماید و به تزلزل میراث حدیثی و مسیر انتقال آن منتهی می‏شود و نیز با سیره و مشی ائمهعلیهم السلام و اصحاب خاص ایشان در عرضه و نقد احادیث متعارض است؛ گرچه نمی‏توان از تفاوت چهره معرفی شده از این دو در فضای عمومی شیعه ـ که خود متأثر از نگاه این دو به اخذ و انتقال حدیث است ـ صرف نظر کرد.

احتمال سوم نیز اگرچه بعید به ذهن نمی‏آید، ثمره‏ای جز ابهام‏آفرینی ندارد؛ به‏خلاف احتمال دوم که از شواهد متعدد تاریخی و مهم‏تر از آن فهرستی و روایی برخوردار است.

از این نکته نمی‏توان چشم پوشید که سردمداری اشعری در مبارزه با غلو و پیشروی تا اخراج محدثان بزرگ، از پشتوانه حمایت قاطع جریانی عمومی و غالب نزد مردمان آن دوره پرده برمی‏دارد. بی‏تردید جایگاه برقی که محدثی عالی‏مقام در جامعه شیعه است و دغدغه انتساب