بهعنوان یک «مکتب» محور مطالعه قرار دادهاند نیز به جنبه کلامی مدرسه فکری قم توجه نشده و به این شهر تنها از دید یک حوزه حدیثی نگریستهاند. نادیده گرفتن قم در تاریخ اندیشه‌های کلامی گاه از حد غفلت فراتر رفته، مدرسه قم را مدرسهای غیر کلامی و حتی مخالف با کلام معرفی کردهاند. اما به نظر میرسد در قم شاهد یک جریان مستمر کلامی ـ البته به شیوهای متفاوت با شیوه متکلمان عقلگرا ـ هستیم که با دارا بودن ویژگی‌های یک جریان کلامی توانسته است در تاریخ کلام امامیه نقش ایفا کند و به جریانی اثرگذار و دنبالهدار در تاریخ فکر امامیه تبدیل شود. این نوشتار در پی آن است تا نشان دهد که در مدرسه قم «کلام» پویا و فعال بوده و دستکم گروه درخور توجهی از مشایخ قم در یک سلسله پیوسته و با یک شیوه مشخص تلاش کلامی داشته و مدرسهای کلامی پدید آوردهاند.
جریان محدثْمتکلمان
از نخستین مدارس فکری شیعه که در سالهای آغازین سده دوم و از دوران امامت امام باقرعلیه السلام شکل گرفت، مدرسه کوفه است.۱ این مدرسه بیتردید از اثرگذارترین ادوار تاریخ کلام امامیه و پایگاه اصلی شکل‌گیری اندیشه تشیع است. در همین مدرسه بود که معارف اعتقادی اهلبیتعلیهم السلام منتشر و نیز در قالب نظریههای کلامی تبیین شد و «کلام» به معنای مصطلح آن شکل گرفت.
در این دوران که معاصر با عصر حضور امامان اهل بیتعلیهم السلام بود، همه اصحاب امامیه با اعتقاد به مرجعیت علمی ائمه و با هدف شناخت حقایق دین در پرتو تعالیم اهل بیتعلیهم السلام، به نقل روایات و حفظ میراث حدیثی اهتمام داشتند؛ از این رو، عنوان «محدّث» عنوانی فراگیر و دربرگیرنده گرایشهای مختلف فکری است. در این میان، گروهی تنها به نقل روایات و پدید آوردن جُنگهای حدیثی بسنده کرده، به نام «محدّث» نامبردار شدند. اما گروه دیگری از بزرگان امامیه در این دوره، گذشته از آنکه در زمره محدثان قرار داشتند، «متکلم» نیز شناخته میشدند. کلام در جایگاه یک دانش، تعریفهای گوناگونی یافته و در دورههای مختلف با معیارهای گوناگونی معرفی شده است، با این حال، میتوان ویژگیهایی برای متکلم معرفی کرد؛ از جمله اینکه متکلم معرفت دینی را در قالب یک نظام معرفتی تلقی میکند. از این رو، برخلاف
