آموزه بدا در اندیشه امامیه از آغاز غیبت تا پایان مدرسه بغداد

سیدجمال‏الدین موسوی^۱

درآمد

با مطالعه در عناوین و موضوعات کلامی به تغییر و تحولاتی در آن برمی‏‏خوریم که گاه موجب فرسنگ‏‏ها فاصله میان دیدگاه‏‏های نخستین با نظریه دانشمندان دوره‏‏های بعدی است. مطالعات تاریخی و روش‏‏مند می‏‏تواند ما را در تبیین و تحلیل بهتر این تغییرات یاری دهد.

اندیشه ناب شیعی بدا نیز در دوره‏‏های گوناگون دست‏‏خوش تغییر و تبدیل بوده است. جوهره تفکر بدا در میان مسلمانان نخستین وجود داشت، هرچند در آن دوره به پختگی کامل نرسید. شاهد بر این مدعا، وجود روایات بسیار محدود در تصریح به بدا و نپرسیدن راویان از این آموزه است؛ گرچه روایات فراوانی مانند تغییر مدت عمر به واسطه اعمالی مانند صدقه و صله رحم و به‏طور کلی تغییر قضا و قدر وجود دارد که از آن به جوهره بدا تعبیر می‏‏شود.

در میان متکلمان و محدثان امامیه در کوفه، در این باره اختلافی وجود نداشته و همگی آنان قائل به جواز بدا درباره خداوند بوده‏‏اند. معنای بدا نزد آنان «تغییر در اراده خداوند است، به‌گونه‏‏ای که در وقتی از اوقات اراده انجام دادن کاری را دارد و به علت حدوث بدا از آن خودداری می‏‏کند».^۲

این عقیده که در اصطلاح متکلمان قرن چهارم از آن به «بداء در اخبار» تعبیر می‏‏شد،^۳ به متکلمان کوفه و هم‏‏فکران آنها اختصاص داشت و از اواسط قرن سوم رفته‌رفته متکلمان شیعی، تبیین

۱۶. ـــــــــــــــــ، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى، بی‌تا.

۱۷. ـــــــــــــــــ، العدة فی أصول الفقه، ۲جلد، قم: ستاره، ۱۴۱۷ق.

۱۸. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، التذکرة بأصول الفقه، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۱۹. ـــــــــــــــــ، المسائل السرویه، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۰. ـــــــــــــــــ، المسائل العکبریه، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۱. ـــــــــــــــــ، النکت فی مقدمات الأصول من علم الکلام، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۲. ـــــــــــــــــ، أوائل المقالات، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۳. ـــــــــــــــــ، تصحیح الاعتقاد، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۲۴. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلّى اﷲ علیهم، قم: بی‌نا، ۱۴۰۴ق.

۲۵. طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، ۱۰جلد، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵.

۲۶. کراجکى، محمد بن على، الرسالة العلویة فی فضل امیرالمؤمنین علیه السلام على سائر البریه، قم: بی‌نا، ۱۴۲۷ق.

۲۷. ـــــــــــــــــ، کنز الفوائد، قم: بی‌نا، ۱۴۱۰ق.

۲۸. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۲.

۲۹. ـــــــــــــــــ، تهذیب الاحکام، ۱۰ جلد، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۵.