فراوانی ندارد. وی در مقام بیان اینکه مکلف کیست، مکلف را همان «حی» (زنده) و حی را همان انسان می‏داند و حی را «این مجموعه تناسب‌دار محسوس» (هذه الجملة «المتناسبة» المشاهده) می‏داند که امر و نهی و تکلیف بدان تعلق می‏گیرد.^۱ وی قول معمر، بنی‌نوبخت و شیخ مفید را که حی را غیر از این مجموعه و ذاتی می‏دانستند که نه جوهر است نه عرض و نه حال، در این مجموعه رد می‏کند.^۲ شیخ طوسی روح را جسمی رقیق از جنس هوا می‏داند که حیات حی به آن است؛ زیرا در مجاری انسان جریان دارد (فالروح جسم رقیق هوائی بها یتم کون الحی حیاً لتخرقه فی مخارق الإنسان).^۳ او نیز روح را غیر از حیات می‏داند.^۴

بدین ترتیب، می‏توان گفت با آنکه انسان‌شناسی سید مرتضی و شیخ طوسی در نقطه مقابل یکی از دو تعریف شیخ مفید از روح انسان قرار دارد، هر سه در ردّ حیات پیشین ارواح با یکدیگر اتفاق نظر دارند: شیخ مفید بر اساس عرضی دانستن روح و سید مرتضی بر اساس اینکه روح قائم به نفس نیست، خلقت ارواح پیش از ابدان را رد کرده‌اند. شیخ طوسی، تا آنجا که نگارنده مطالعه کرده، درباره رد قول به حیات پیشین ارواح سخنی نگفته است، لکن با لحاظ یکسانی یا مشابهت دیدگاه انسان‌شناختی او با دیدگاه مرتضی می‏توان نتیجه گرفت که او نیز حیات پیشین ارواح را قبول ندارد؛ خاصه با توجه به اینکه وی درباره عالم ذر نیز موضعی تقریباً منفی گرفته است.

خلاف عقل بودن حیات پیشین

یاد نیاوردن ماجرای عوالم پیشین از جمله استدلال‌های مشترک متکلمان بغداد برای رد قول به حیات پیشین انسان‏هاست. شیخ مفید در مقام ردّ ادعای وجود ارواح قبل از ابدان بیان می‏دارد که اگر ارواح قبل از اجساد خلق شده بودند، ما باید به احوالمان پیش از آفرینش اجساد آگاهی می‏داشتیم؛ همان‌طور که به احوالمان بعد از آفرینش اجساد آگاهی داریم، و در فرضی که یادمان رفته باشد، باید در صورت یادآوری به یاد می‏آوردیم.^۵

سید مرتضی در نقد ادعای قائلان به عالم ذر دو احتمال را طرح می‏کند: یکی آنکه این استشهاد و گواهی به ربوبیت در زمانی بوده که «ذر» عاقل و مکلف بودند، دوم آنکه در زمانی بوده که ذر غیر زنده و غیر عارف بودند. در صورت نخست همه یا اکثر ما باید این ماجرا را یاد می‏آوردیم. اگر حوادث دوران کودکی را به یاد نمی‏آوریم به دلیل آن است که در آن زمان از کمال عقل برخوردار نبوده‌ایم. به

به نفس است، همواره برای افعال خود به بدن نیاز دارد و باید همراه آن باشد. از این رو، اگر قرار باشد ارواح قبل از ابدان دنیوی وجود داشته باشند، باید تصور کرد که قبلاً در ابدانی غیر از ابدان دنیوی قرار داشتند. در این صورت، گرچه اشکال نخست (روح عرضی نمی‏تواند قائم به نفس باشد) پیش نمی‏آید، اشکال دیگری در نظر وی پیش می‏آید و آن عبارت است از لزوم تناسخ لکن در ادامه نشان خواهم داد که حیات پیشینی ارواح که قائم به نفس در قالب ابدان در عوالم پیشینی مستلزم تناسخ نیست. گذشته از آن نیازمند بودن ارواح قائم به نفس به ابدان در افعال، این احتمال را نفی نمی‌کند که این ارواح در عوالم پیشین حتی بدون داشتن ابدان حیات داشته‌اند. خود شیخ مفید به تمایز حیات ارواح از حیاتی که درا بدان است تصریح است.^۱

سید مرتضی مکلف را همان «زنده» می‏داند که در اینجا مقصود از آن انسان است؛ گرچه موجودات زنده دیگری نیز وجود دارند. وی زنده را همین مجموعه محسوس می‏داند و نه بخش‌هایی از آن (هو هذه الجملة التی نشاهدها دون أبعاضها). به نظر او قول نوبختیان (که انسان و زنده را ذاتی می‏دانستند که نه جوهر متحیز است، نه عرض و حال در این مجموعه محسوس) باطل است.^۲ وی همچنین سخن فلاسفه را که نفس انسان را جوهر بسیط می‏دانند، بی معنا و فاسد می‏خواند.^۳ سید مرتضی روح را عبارت می‏داند از هوایی که در مجاری انسان زنده جریان دارد (الهواء المتردد فی مخارق الحی). روح قائم به نفس نیست، لذا در صورتی که از بدن مفارقت کند، حس و حیات و ادراک نخواهد داشت.^۴ به نظر وی، روح خود حیات نیست، بلکه چیزی و در واقع هوایی است جاری در بدن که حیات بدن و استمرار حیات بدن به آن وابسته است. از این رو، نمی‏توان گفت که ارواح مؤمنان بعد از مرگ همدیگر را زیارت می‏کنند.^۵ بر همین مبنا وی تفسیر آیه دال بر حیات برزخی شهدا را به صورت احتمال چنین می‏داند که خداوند قبل از محشر عده‌ای از مؤمنان را زنده و در بهشت‌های خود منعم خواهد کرد. در هر صورت، وی بر اساس همین مبنا خلقت ارواح دو هزار سال پیش از ابدان را رد می‏کند؛ چرا که ارواح به خودی خود حیات ندارند تا بتوانند پیش از ابدان خلق شده باشند.^۶

دیدگاه و عبارات شیخ طوسی درباره مکلف و انسان و روح با دیدگاه و عبارات سید مرتضی تفاوت