هنوز هم بسیار به کلام کوفه وفادار بودند، گروهی از متکلمان کمتر شناختهشده امامیه که دارای گرایشهای اعتزالی بودند و همچنین معتزلیان پیوسته به مذهب امامیه که گاه نامی از آنان نیز به ما نرسیده است، آرایی متفاوت با اندیشههای مدرسه کوفه در حوزه کلام امامیه مطرح کردند که این آرا بیشتر در همسویی با اندیشههای کلامی معتزلیان است.۱ در مقایسه میان گزارشهای موجود میتوان گفت که این جریان نوظهور در فرایندی رو به رشد دستکم از ابتدای نیمه دوم سده سوم هجری فعالیت خود را آغازید و نهایتاً در اواخر قرن سوم به جریان غالب در کلام امامیه تبدیل گردید.۲
نوبختیان که در همان عصر میزیستند و سپس شیخ مفید تا اندازهای در برابر این گرایش مقاومت ورزیدند و با بازگشت به میراث نخستین امامیه، از تفکر حاکم معتزلی تا حدودی فاصله گرفتند. از سوی دیگر، علاوه بر رویکرد مثبت نوبختیان به بخشی از این آرای نوظهور، در ادامه برخی از این اندیشهها را شیخ مفید و بیشتر از او سید مرتضی در مدرسه کلامی بغداد پذیرفتند و از آنجا که اولین بار این اندیشههای نوپدید در آثار بر جای مانده آنان به دست ما رسیده، گمان میرفت که این تبیین جدید نخستین بار از سوی این دو متکلم نوبختی مطرح شده و نهایتاً نوبختیان سرآغاز این هم‌نوایی با معتزله بودهاند.۳ البته میزان رویکرد همدلانه متکلمان بغداد به این اندیشهها یکسان نبوده و به نظر میرسد از نوبختیان تا سید مرتضی سیر صعودی داشته که در مسائل مهم کلامی ـ بهجز امامت و وعید ـ این سیر نمود بارزتری دارد.۴ از این رو، با بازخوانی گزارشهای بر جای مانده از اندیشههای کلامی امامیان در این دوره میتوان نمایی هرچند کلی از رویکرد متکلمان کمتر شناختهشده امامی با گرایشهای اعتزالی در این بازهٔ زمانی ارائه داده و رویکرد متکلمان بغداد به این اندیشهها را سنجید.
این پژوهش از آن جهت که پیشینه برخی آرای کلامی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی را سالها قبل از ایشان، بازخوانی میکند، سودمند است. از سویی دیگر دستاوردهای ما در این تحقیق بخشی از ابهامات تاریخ کلام امامیه ـ یعنی اواخر دوران فترت ـ را روشن میسازد و در تبیین چگونگی چرخش کلام امامیه از اندیشههای مدرسه کوفه به آرای متکلمان امامیه در بغداد راهگشاست.
1.. ر.ک: اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۴ ـ ۳۵، ۴۰ ـ ۴۲، ۴۵ ـ ۴۸، ۵۴ و ۵۶.
2.. برای مشاهدۀ شواهد این ادعا ر.ک: همین نوشتار، بخش توحید و صفات.
3.. ر.ک: ابن تیمیه، بیان تلبیس الجهمیه فی تأسیس بدعهم الکلامیه، ج ۱، ص۷۲؛ مادلونگ، «کلام معتزله و امامیه»، ص۱۵۳.
4.. حسینیزاده، خضر آباد، «نوبختیان در رویارویی با متکلمان معتزلی و امامی»، ص ۱۴۲ ـ ۱۴۷؛ همو، «مقایسۀ اندیشههای کلامی نو بختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامی امامیه و معتزله»، ص۸۷ ـ ۱۱۶.
