حیات پیشین انسان از دیدگاه متکلمان بغداد

امداد توران^۱

درآمد

در جوامع حدیثی نخستین، روایات فراوانی درباره حیات پیشین اهل البیت علیهم السلام و عموم انسان‏ها نقل شده است که در طریق آنها هم راویان کوفی حضور دارند، و هم راویان قمی وفور این روایات و تنوع و تکرر راویان واقع در طریق آنها می‏تواند نشانی باشد از اینکه محدثان کوفی و قمی ـ صرف نظر از تفاصیلی که در برخی از روایات خاص آمده است ـ مضمون کلی این روایات، یعنی اصل حیات پیشین اهل البیت علیهم السلام و عموم انسان‏ها را پذیرفته و اعتقاد ورزیده‌اند. شیخ صدوق علاوه بر نقل روایات دال بر حیات پیشین، اعتقاد به حیات پیشین ارواح اهل البیت علیهم السلام به عنوان نخستین مخلوق و نیز به تقدم ارواح انسان‏ها بر ابدانشان را جزو اعتقادات امامیه برشمرده است.^۲

در مقابل، سه متکلم بزرگ بغداد، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در قبال حیات پیشین عمدتاً موضع نفی و انکار اتخاذ کرده‌اند. از آنجا که بسیاری از نظریات این متکلمان در ردّ حیات پیشین در ذیل روایات دال بر آن صورت گرفته، لازم است که به مضمون این روایات نگاهی بیفکنیم. در یک دسته‌بندی غیر حصری می‏توان روایات ناظر به حیات پیشین را در سه دسته گنجانید:

یکم دسته‌ای که اختصاصاً از حیات پیشین اهل البیت علیهم السلام سخن می‏گویند. به موجب این روایات، ایشان نخستین مخلوقات خداوند‏ هستند که همچون نور یا اشباح نور یا روح از نور خداوند آفریده

۱۳. ـــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.

۱۴. صفار، محمد ‏بن ‏حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل ‏محمد صلی الله علیه و آله، تحقیق: محسن کوچه‏باغی، قم: مکتبة آیت‏اﷲ مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

۱۵. طوسی، محمد ‏بن ‏حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، تحقیق: سید ‏محمدکاظم موسوی، قم: دلیل ما، الطبعة الاولی، ۱۴۳۰ق.

۱۶. ـــــــــــــــــ، الامالی، تصحیح مؤسسة البعثه، قم: دار ‏الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

۱۷. ـــــــــــــــــ، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار ‏احیاء التراث العربی، بی‌تا.

۱۸. عبدالجبار، احمد‏ بن‏ خلیل، شرح الاصول الخمسة، تعلیق: احمد ‏بن‏ حسین ‏بن ‏ابی‏هاشم، تحقیق: عبدالکریم عثمان، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۲۰۰۹م.

۱۹. کلینی، محمد‏ بن ‏یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‏اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

۲۰. مفید، محمد ‏بن ‏نعمان، الارشاد فی معرفة حجج اﷲ علی العباد، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق.

۲۱. ـــــــــــــــــ، الامالی، تصحیح: حسین ولی و علی‏اکبر غفاری، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

۲۲. ـــــــــــــــــ، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق.

۲۳. ـــــــــــــــــ، تصحیح الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق.

۲۴. ـــــــــــــــــ، الفصول المختاره، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق.

۲۵. ـــــــــــــــــ، المسائل السرویه، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق.

۲۶. ملاحمی‏خوارزمی، محمود بن ‏محمد، کتاب المعتمد فی اصول الدین، تحقیق و تقدیم: ویلفرد مادلونگ، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۹۰.

۲۷. موسوی تنیانی، سید اکبر، «متکلمان ناشناخته امامی بغداد از غیبت صغرا تا دوران شیخ مفید»، نقد و نظر، شماره ۶۶، ۱۳۹۱.

۲۸. نجاشی، احمد‏ بن ‏علی ‏بن ‏احمد، (۱۴۲۴ق)، رجال النجاشی، تحقیق: سیدموسی شبیری‏زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، الطبعة السابعه.