بسیاری از صحابه و تابعین و حتی مردمِ عوام، استدلال‏هایی برای اثبات توحید دیده می‏شود.^۱

اما اینکه بسیاری از استدلال‏های متکلمان در زمان صحابه و تابعین نبوده، این استدلال درباره بسیاری از فروعات فقهی نیز صادق است؛ یعنی بسیاری از استدلال‏های فقها در زمان صحابه و تابعین نبوده است. بنابراین، باید بگوییم برای عوام و غیرمتخصصان، علم اجمالی کفایت می‏کند و تا زمانی که شبهات آنها را به شک و تحیّر نیندازند، همین مقدار کفایت می‏کند و اگر شبهه‏ای وارد شود، در حد رفع همان شبهه باید بکوشند و پی‏گیر باشند و این در مورد افراد، به اختلاف احوال آنان متفاوت است.^۲

طوسی در تبیین اکتسابی و عقلی بودن معرفت می‏گوید: «معرفت» همان «علم» است و علمْ آن چیزی است که سکون و آرامش نفس را به همراه دارد و علم بر دو نوع است: ضروری و اکتسابی. علم ضروری فعلِ غیرِ ما در ماست و در اختیار ما نیست، اما علم مکتسب از افعال خود ماست.^۳ سپس می‏افزاید: «نظر» همان «تفکر» است و تفکر یعنی تأمل کردن در یک چیز. اما درباره اینکه چرا نظر و تفکر بر انسان واجب است، مانند سید مرتضی می‏گوید: دلیل وجوب نظر و فکر، خوف و ترس از ضرری است که در ترکِ آن وجود دارد، به‌گونه‏ای که این ترسِ نفسانی، فقط با نظر و تفکر برطرف می‏شود. این ترس، احتمال دارد از خارج، از طریق شنیدنِ تهدیدى که یکى به دیگرى مى‏کند، یا از طریق گوش دادن به سخنان مردمان که یکدیگر را به بى‏ایمانى و کیفرى که نتیجه آن است بیم مى‏دهند، یا در نفسِ خودش هنگامی که امارات و نشانه‏های خوف را می‏بیند، حاصل شود. بنابراین، خوف موجب می‏شود معرفة‏اﷲ بر هر مکلفی واجب گردد و چون معرفت خدا جز از طریق نظر و تفکر حاصل نمی‏شود، نخستین تکلیف بندگان، وجوب نظر و استدلال برای شناخت خداوند است.^۴

با این حال، در نظام فکری طوسی، اگر به صورت عادی این خوف در شخصی ایجاد نگردد، خداوند متعال به ‌نوعی خوف را در دل آن شخص خطور می‏سازد که به آن اصطلاحاً «خاطر» گفته می‏شود. خاطر یا از طریق کلامی است که در گوشش می‏شنود، یا در هوا ایجاد می‏شود یا از طریق ارسال شخصی است که او را می‏ترساند و خوف را در او ایجاد می‏کند؛ به هر حال خوف که حاصل ‏شد، نظر و تفکر واجب می‏گردد.^۵ بنابراین، معرفة‏اﷲ بر هر مکلفی واجب است؛ زیرا علم به

۵. شیخ طوسی

شیخ طوسی نیز معتقد است راهی جز طریقِ استدلال و نظر، به معرفت بر اصول اعتقادی ـ‏ و از جمله معرفة‏اﷲ ـ ‏نیست و بدون نظر و فکر، وصول به معرفت ممکن نیست. او راه‏های معرفت به اشیا را منحصر در چهار طریق می‏داند: ۱. بداهت و ضرورت؛ ۲. ادراک به وسیله حواس؛ ۳. از طریق خبررسانی و اِخبار؛ ۴. از طریق استدلال و نظر. سپس بیان می‏کند هیچ‌یک از راه‏های مزبور ـ ‏جز استدلال ـ ‏در مباحث اعتقادی مفید نیست و تک‌تک آنها باطل است. وی تبیین می‏کند علم و معرفت به خدا، بدیهی و ضروری نیست؛ زیرا اگر معرفت به خدا ضروری بود، هیچ‌گاه عقلا در آن اختلاف نمی‌کردند.^۱

طوسی در تفسیر التبیان در موارد متعددی شواهد این مطلب را ذکر می‏کند؛ مثلاً ذیل آیات ۷۶ تا ‏۷۹ سوره مبارکه انعام، در ماجرای پرستش ظاهری حضرت ابراهیم علیه السلام، یعنی پرستش ستارگان، ماه و سپس بر خورشید و در نهایت، روی ‏برگرداندن از آنان می‏گوید: «و فی الآیة دلالةٌ على ان معرفة اﷲ لیست ضروریة»؛^۲ زیرا اگر معرفة‏اﷲ ضروری بود، آن حضرت پس از انکار الوهیت ستارگان و ماه و خورشید، به استدلال احتیاجی نداشت، بلکه با آنان می‏بایست می‏گفت: چگونه ستارگان را می‏پرستید، در حالی که بالضروره می‏دانید آنها حادث‌اند؟!^۳

طوسی درباره تقلید هم می‏گوید: راه تقلید اگر بدون استدلال و حجت باشد، عقلاً قبیح است و اگر از راه حجت و استدلال باشد، همان راه «نظر و استدلال» خواهد بود؛ بنابراین، تقلید بدونِ دلیل حتی اگر از موحد هم باشد، ارزش‏مندتر از تقلیدکردنِ ملحد نخواهد بود.^۴ همچنین وی با اشاره به شبهات معتقدان به ضروری بودن خداشناسی و اینکه اگر خدا فقط از راه استدلال نظری و تفکر شناخته می‏شد، لازمه‏اش آن بود که ایمان بسیاری از عوام و حتی برخی از فقها، ادبا و... و نیز ایمان اکثر صحابه و تابعین ناصحیح و باطل باشد؛ (چون از راه استدلال نظری به خداشناسی نرسیده‏اند، و لازمه‏اش آن است که تنها عده‏ای از متکلمان، ایمان درست و صحیح داشته باشند) چنین پاسخ می‏گوید: این غلط فاحش و مغالطه است؛ چرا که منظور از استدلال و نظر، مناظره و محاجه نیست که متکلمان انجام می‏دهند، بلکه منظور وجوب نظر و فکر در ادله توحید، عدل و دیگر اصول اعتقادی است که در قرآن تنبّه به آن فراوان آمده و در بسیاری از موارد، به تفکر و نظر سفارش کرده است و اینکه مؤمن در درون خود با حجت و دلیل به اعتقادش رسیده باشد؛ در حالی که در کلامِ