کتاب‏نامه

۱. اشعری، علی ‏بن ‏اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح: هلموت ریتر، ویسبایدن: دار النشر فرانز شتاینر، ۱۴۰۰ق.

۲. امیرمعزی، محمدعلی، «ملاحظاتی درباره یک نقد»، ایران‏نامه، شماره ۵۴، ۱۳۷۵.

۳. حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، قم: الهادی، ۱۴۰۴ق.

۴. سبحانی، محمدتقی، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی»، در: سرچشمه حکمت، جستارهایی در باب عقل، به کوشش: علی‏نقی خدایاری، تهران: نبأ، ۱۳۸۸.

۵. شریف رضی، محمد‏ بن ‏حسین، نهج‏البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت، ۱۴۰۴ق.

۶. شریف مرتضی، علی ‏بن ‏حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.

۷. ــــــــــــــــــ، الذخیرة فی علم الکلام، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.

۸. ــــــــــــــــــ، الامالی، قاهره: دار الفکر العربی، ۱۹۹۸م.

۹. ــــــــــــــــــ، جمل العلم و العمل، نجف: مطبعة الآداب، ۱۳۸۷ق.

۱۰. صدوق، محمد‏ بن ‏علی، کمال‏الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، تهران: اسلامیه، ۱۳۹۵ق.

۱۱. طوسی، محمد بن ‏الحسن، الاقتصاد، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.

۱۲. قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن ‏احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره: الدار المصریه، ۱۹۶۲م.

۱۳. کراجکی، محمد ‏بن ‏علی، کنز الفوائد، قم: دار الذخائر، بی‌تا.

۱۴. مادلونگ، ویلفرد، مکتب‏ها و فرقه‏های اسلامی در سده‏های میانه، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، ۱۳۸۷.

۱۵. مدرسی‏طباطبایی، سید‏حسین، مکتب در فرایند تکامل، تهران: کویر، ۱۳۸۶.

۱۶. مفید، محمد ‏بن ‏نعمان، اوائل المقالات، قم: کنگره هزاره شیخ مفید،‌ ۱۴۱۳ق.

۱۷. ــــــــــــــــــ، النکت فی مقدمات الاصول، قم: کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

۱۸. ــــــــــــــــــ، تصحیح اعتقادات الامامیة، قم: کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

وجود نداشته باشد؛

۴. با این حال، تفاوت سید مرتضی با معتزله در آن است که او امامت را در همه دوره‏ها لازم می‏داند. اگر زمانی باشد که شریعتی وجود نداشته باشد، امام، یگانه رئیس معصومی است که انسان‏ها را به اجرای تکالیف عقلی نزدیک‏تر می‏کند و اگر زمانی باشد که شریعتی وجود داشته باشد، برای حفظ دین و تبیین درست از شریعت، به امام نیازمندیم. مسلماً نیازمندی به امام در این امور، تنها در حیطه سمعیات است، نه عقلیات.

نتیجه‌گیری

از آنچه در مقاله مطرح شد، می‏توان نتیجه گرفت که مدرسه کلامی بغداد ـ اگر حسن‏ بن‏ موسی نوبختی را نادیده بگیریم ـ با پذیرش نظریه اکتسابی بودن معرفت و ردّ معرفت اضطراری، گام نخست را به سمت عقل‌گرایی معتزله برداشت. از نظر آنان معرفت، نتیجه و متولد از استدلال عقلی انسان است و معارف اساسی دین نیز باید از طریق عقل حاصل شود. در این میان، شیخ مفید عقل انسان را در کسب معرفت نیازمند راهنمایی و تنبیهِ وحی می‏دانست و معتقد بود عقل انسان به خودی خود نمی‏تواند معارف دینی را کسب کند. گفته شد این نیازمندی از نوع «تنبیه به شیوه و کیفیت استدلال» است و نه «تعلیم و آموزش»؛ به عبارت دیگر، بر خلاف گمان برخی مانند مکدرموت، شیخ مفید تنها برای دفاع از سخنان ائمه علیهم السلام از عقل استفاده نمی‏کرد، بلکه از دیدگاه مفید ـ و به احتمال زیاد نوبختیان‌ـ عقل در عین حال که حجیت دارد و کاشف از واقع است، از نبوت و شرع بی‌نیاز نیست، بلکه پیامبران و حجت‏های الهی که معلمان بشرند، آنها را با کیفیت استدلال عقلی آشنا می‏کنند و عقل همیشه به آنها نیازمند است. استفاده از اصطلاح «یُنَبِّه» در برابر «یُفَقِّه» برای تمایز نقش و کارکرد حجت‏های الهی در عقلیات و سمعیات به همین دلیل بود. این اصطلاح (تنبیه) همچنین تلقی معتزله را نیز نقد می‏کرد؛ چرا که از نظر معتزله انسان‏ها در عقلیات به حجت‏های الهی و وحی نیازی ندارند و اگر در متون مقدس دینی در این باره سخنی گفته شده «ارشادی» است. این در حالی است که سید مرتضی در این بحث اندیشه‏های استاد خود را به نقد کشید و عقل را بی‏نیاز از وحی دانست. این تفاوت دیدگاه سبب شد که نظام کلامی این دو نیز تا حدودی متمایز گردد. به نظر شیخ مفید، وجوب نظر سمعی است، در حالی که سید مرتضی به وجوب عقلیِ نظر معتقد است. در همه این مباحث، ابوالفتح کراجکی یگانه شخص در متکلمان بغداد است که با شیخ مفید همراهی کرد؛ در حالی که دیگر شاگردان مفید اندیشه او را کنار گذاشتند و با سید مرتضی همراه شدند. بررسی نتایج این دو دیدگاه در روش کلامی شیخ مفید و سید مرتضی و تفاوت‏های آنها در تبیین آرای کلامی‏شان می‏تواند موضوع کار دیگری باشد که به نحوی به تکمیل این مقاله کمک خواهد کرد.