بنابراین، از دیدگاه نوبختیان، مفید و کراجکی عقل در عین حال که حجیت دارد و کاشف از واقع است، بی‏نیاز از نبوت و شرع نیست؛ بلکه پیامبران و حجت‏های الهی که معلمان بشرند، آنها را با کیفیت استدلال عقلی آشنا می‏کنند و عقل همیشه به آنها نیازمند است.

بر خلاف کراجکی، دیگر شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی، جایگاه بیشتری برای عقل قائل شد و تا حدودی با معتزله و گروه دومی که اشعری به آنها اشاره کرده بود، در این مسئله همراهی کرد. از دیدگاه وی، عقل در معرفت خداوند مستقل است و به وحی و تنبه رسولان الهی و امامان علیهم السلام نیازی ندارد. وی برای اثبات سخن خود، استناد به ادله سمعی را برای کسب معرفت مستلزم دور می‏داند.^۱ به گفته او، سخن افرادی مانند شیخ مفید و کراجکی درست نیست؛ زیرا شناخت مقام امامت در گرو معرفت به خدا و مباحث توحید است.^۲ وی به سخنان استادش شیخ مفید نیز بی‏توجه نیست و می‏کوشد مدعای شیخ مفید و دیگر امامیه مبنی بر نقش تنبیهی وحی نسبت به عقل را بدون نام بردن از وی نقد کند. استدلال وی در ردّ این دیدگاه آن است که تنبیه امام در حالی که امامت او عقلاً اثبات نشده، مانند دیگران است و فرقی با دیگران ندارد.^۳

وی سپس با تکرار سخن معتزله در بحث معرفت ادعا می‏کند که انسان عاقل با مشاهده اختلاف ادیان و سخنان آنها درباره خداوند و ثواب و عقاب الهی، ترسی در او شکل می‏گیرد و عقل او برای دفع ضرر محتمل، به وجوب نظر، استدلال و شناخت خداوند حکم می‏کند. به نظر او، اگر اموری از بیرون، این ترس را در وی ایجاد نکند، ممکن است از درون خودش این اَمارات برایش ایجاد شود و اگر این نیز واقع نشود، ممکن است از طریق ایجاد «خاطر» این ترس در وی ایجاد شود. به نظر او خاطر، کلامی است که خداوند در گوش عاقل ایجاد می‏کند که متضمن اَماراتی است که به واسطه آنها ترس از ترک نظر و استدلال در قلب عاقل ایجاد می‏شود.^۴

بنابراین، از نگاه سید مرتضی در

پاسخ به این پرسش، به فهم دقیق از «تنبیه سمع نسبت به استدلال عقلی» وابسته است. عبارتی از کراجکی، شاگرد مفید، نقل شده است که در عین تأیید موضع شیخ مفید، این دیدگاه را آشکارتر می‏کند. وی در بحث از ضرورت حجت در هر دوره، چنین می‏گوید: «إن اﷲ قد اوجد للناس فی کل زمان مسمعاً لهم من انبیائه و حججه بینه و بین الخلق ینبههم علی طریق الاستدلال فی العقلیات و یفقههم علی ما لایعلمونه الا به من السمعیات».^۱ این عبارت بیانگر آن است که در سمعیات، عقل انسان امکان دستیابی به آنها را ندارد و بدون وجود پیامبران و امامان علیهم السلام، دستیابی به آنها برای انسان‏ها ممکن نیست؛ ولی در عقلیات این امکان وجود دارد، اما پیامبران، انسان‏ها را به شیوه‏های استدلال متنبه می‏کنند. کراجکی در جایی دیگر، در بحث با براهمه درباره ضرورت ارسال رسل، امور را نسبت به حکم عقل به سه دسته تقسیم می‏کند: واجب، جایز و ممتنع. وی سپس اموری مانند عبادات و علم به خواص ادویه را از نظر عقل جایز می‏داند و معتقد است یگانه راه برای قطع به آنها وحی است. با این حال، وی نیازمندی به وحی را مختص به این امور نمی‏داند و می‏گوید: حتی اگر از این امور نیز صرف‏نظر کنیم، باز انسان‏ها به پیامبران نیازمندند؛ چرا که پیامبران شیوه استدلال را به انسان‏ها گوشزد و خواطر انسان را بیدار می‏کنند.^۲ به گفته وی، مشاهده احوال انسان‏ها حاکی از آن است که آنها همیشه نیازمند کسی هستند که باب استدلال را برای آنان بگشاید.^۳ بنابراین می‏توان ادعا کرد که در این نظریه، پیامبران و ائمه علیهم السلام دو جایگاه جداگانه دارند: ۱. تعلیم اموری که عقل به آنها دست نمی‌یابد (سمعیات)؛ ۲. تنبیه به اموری که عقل بالقوه می‏تواند آنها را دریابد (عقلیات). این دیدگاه کراجکی همچنین در تفسیر وی از روایت امام حسین علیه السلام که معرفت اﷲ را معرفت امام دانسته‏اند،^۴ آشکار می‏شود. به گفته او، از آن روی که معارف عقلی و سمعیِ دین تنها از طریق امام به دست می‏آید، می‏توان ادعا کرد که معرفت و اطاعت از امام، همچون معرفت و اطاعت از خداست.^۵