حالی که ما با همه علمای نحو دیدار نکرده‏ایم و اقوال همه آنان را نمی‏شناسیم. همچنین ما به اقوال ابوحنیفه و شافعی آگاهی داریم و می‏دانیم که همه حنفی‏ها و شافعی‏ها از آن اقوال پیروی می‏کنند، با اینکه ما همه حنفی‏ها و شافعی‏ها را ندیده‏ایم. اگر کسی در این علوم بدیهی شک کند، به گروه سمنیه (که منکر علم ناشی از هر خبر بودند) و سوفیست‏ها (که منکر مشاهَدات بودند) ملحق می‏شود. بنابراین، می‏توان به اجماع همه علمای امامیه به‏طور یقین پی برد و به شناختن همه آنان نیازی وجود ندارد.^۱ این مسئله مستلزم آن است که ما به شناخت علمی و یقینی نسبت به قول امام معصوم دست یابیم. بنابراین، اجماع روش و ابزار علمی و یقینی برای شناخت قول امام در مسائل کلامی و غیر کلامی است.

سید مرتضی در ادامه می‏گوید: ممکن است کسی اشکال کند که چون شما شخص امام را نمی‏شناسید، ممکن است او مخالف قول علمای امامیه باشد، ولی شما از مخالفت آن حضرت آگاه نباشید.

در جواب نیز می‏گوید: اگر چنین است، پس ما در واقع به اجماع امامیه علم نداریم؛ زیرا شناختن قول امام مانند شناختن قول هریک از علمای امامیه در تحقق اجماع دخالت دارد. حالا اگر ما از قول امام معصوم بی‏اطلاع باشیم، در حقیقت از اجماع امامیه بی‏اطلاع هستیم و چون ادعای علم به اجماع داریم، پس باید از قول امام هم آگاه باشیم.^۲

اگر گفته شود: شاید یکی از علمای امامیه قول مخالف داشته باشد ولی به علت مشهور نبودن در گوشه‏ای از دنیا زندگی می‏کند و کتاب‏های زیادی تألیف نکرده است. این امر باعث می‏شود که از قول او آگاه نباشیم. اگر چنین چیزی امکان داشته باشد، پس ممکن است که امام معصوم هم قول مخالف داشته باشد و ما از آن بی‏اطلاع باشیم.

سید مرتضی در جواب می‏گوید: عادت بر این جریان دارد که هر کسی قول مخالف داشته باشد، در انتشار آن می‏کوشد تا مردم از آن آگاه شوند و از او پیروی کنند و اینکه کسی قول مخالفی داشته باشد و هیچ‏کس از آن آگاه نباشد، به ‏نحوی که آن قول در تاریخ به فراموشی سپرده شود، مخالف عادت است.^۳

البته این راه حل یک شرط دارد و آن اینکه باید میان علمای امامیه افراد گمنام هم وجود داشته

شناختن نظر امام است و اجماع وسیله‏ای بیش نیست. در واقع، اجماع دلیل مستقلی در برابر کتاب، سنت و عقل نیست، اما معتزله به اجماع نگاه استقلالی داشتند. آنان به اجماع امت یا اجماع مؤمنان (بنابر نظر‏های متفاوت در این زمینه) به دید دلیلی مستقل در کنار کتاب، سنت و عقل می‏نگریستند. آنان به دلایلی از جمله حدیث «لاتجتمع امتی علی خطأ»^۱ تمسک جستند تا برای اجماع ارزش مستقلی قائل شوند. این حدیث در کانون توجه معتزلیان از جمله معتزله بصره ـ که سید مرتضی متهم به پیروی از آنان است ـ مانند ابوعلی و فرزندش ابوهاشم جبائی بود.^۲ سید مرتضی همه آن دلایل را مردود دانسته است.^۳ او در مخالفت روشن با معتزله، از جمله معتزله بصره، ‏آشکارا ارزش ذاتی اجماع را رد می‏کرد. این اختلاف میان سید و معتزله بسیار بنیادی است.

۳. چگونه می‏توان از راه اجماع به نظر امام غایب دست یافت؟ برای یافتن این راه‏حل معمولاً دو راه مطرح می‏شود:

راه اول: علمای هر فرقه، منحصر به تعداد معیّن و شناخته شده‌اند و اقوال آنان مدوّن است و می‏توان اقوال همه آنان را مانند هر فرقه دیگر به ‏دست آورد. از سوی دیگر، امام برترین عالِم مسلمان است و مانند هریک از علمای امامیه میان ما حضور و با مردم اختلاط دارد و با آنان زندگی می‏کند؛ گرچه او را نمی‏شناسند. بنابراین، اگر می‏توان اقوال همه علمای امامیه را به دست آورد، می‏توان قول امام را، مانند هر عالم امامی دیگر، هم به دست آورد.^۴

این راه حل با این اشکال روبه‏رو می‏شود که چگونه می‏توان اجماع امامیه را شناخت، حال آنکه آنان در نقاط مختلف سرزمین اسلامی حضور دارند، به ‌نحوی که نمی‏توان با همه آنها دیدار کرد و از قول آنها آگاه شد؟ و اگر برای اثبات اجماع به اقوال علمای شناخته شده بسنده شود، اجماع حجت نخواهد بود؛ زیرا امام داخل در زمره علمای شناخته شده نیست.

سید مرتضی در پاسخ به این سؤال می‏گوید: برخی از علومِ بسیار بدیهی و روشن وجود دارد که سرچشمه آن علوم مشخص نیست؛ مانند آگاهی ما از وجود کشوری به نام چین. اگر کسی از ما بپرسد دلیل شما بر وجود چنین کشوری چیست؟ و چه کسی از بودن این کشور به شما خبر داده است؟ نمی‏توانیم پاسخ مشخصی بدهیم، ولی در عین حال، علم و یقین ما به وجود کشور چین پا بر جا می‏ماند. همچنین ما به اجماع همه علمای نحو بر اینکه فاعل مرفوع است، آگاهی داریم. در