استنباطات کلامی به‏کار آیند؟ پاسخ این پرسش در بخش بعدی می‏آید.

۲. ابزارهای علمی غیر عقلی: با توجه به مبنای علمی سید مرتضی، آیا به نظر او ابزارهای علمی دیگری در کنار عقل وجود دارند که بتوانند در بحث‏های کلامی کاربرد داشته باشند؟ در پاسخ به این پرسش می‏توان به دو منبع و ابزار علمی دیگر اشاره کرد: یکی خبر متواتر و دیگری اجماع.

خبر متواتر

مهم‌ترین تقسیم خبر، تقسیم آن به «واحد» و «متواتر» است. درمورد خبر واحد نظریات مختلفی میان شیعه وجود دارد که مهم‌ترین آنها به این شرح است:

نظریه اول: نفی امکان جعل حجیت برای خبر واحد می‏باشد.^۱ این نظریه به ابن قبه رازی، از متکلمان امامی قرن سوم، نسبت داده شده است.^۲ طبق این نظر حتی امکان جعل حجیت برای خبر واحد هم نفی شده است.

نظریه دوم: امکان جعل حجیت برای خبر واحد منتها با شروطی خاص است. این نظر از آنِ شیخ مفید است. او می‏پذیرد ‏که خبر واحد مستلزم علم نیست و نمی‏توان تنها به آن اعتماد کرد؛ ولی با داشتن قرائن دال بر صدق راوی می‏توان بدان اعتماد کرد.^۳ او در برخی از رسائل خود این قرائن را تبیین کرده است که عبارت‌اند از: موافقت با دلیل عقلی، تأیید عرف و وجود اجماع بر طبق مفاد خبر.^۴

نظریه سوم: امکان جعل حجیت برای خبر واحد است؛ ولی دلیلی بر حجیت آن وجود ندارد. طبق این نظریه خبر واحد می‏تواند ویژگی تنبیه، آگاهی دادن، ترساندن و برانگیختن افراد برای تأمل و نظر در ادله را داشته باشد.^۵ این، نظر سید مرتضی است که نتیجه عملی آن بی‌اعتمادی به خبر واحد است.

نظریه چهارم: مانند نظریه سوم است که جعل حجیت را برای خبر واحد امکان‏پذیر می‏داند؛ با این تفاوت که دلیلی بر حجیت خبر واحد در فروع (فقه) وجود دارد.^۶

علت اصلی اینکه سید مرتضی خبر واحد را یکی از منابع اعتقادیِ دارای حجت به شمار نمی‌آورد

و این امر سبب می‏شود که عقل ارزش علمی بیابد، و بتوان از آن در استنباطات کلامی بهره بُرد.

برای توضیح این مطلب، یعنی علم‏آور بودن عقل، به سه نمونه اشاره می‏کنیم:

۱. سید مرتضی در تعریف عقل، آن را مجموعه‏ای از علوم (دقت شود) می‏داند که برای مکلف حاصل می‏شود.^۱ او تصریح می‏کند که هدف از به‏کارگیری عقل، خود عقل نیست؛ بلکه هدف، علومی است که به مدد عقل به دست می‏آیند.^۲

۲. از سوی دیگر، سید مرتضی در توضیح علمی بودن قیاس عقلی و تفاوت آن با قیاس شرعی می‏گوید: «باید دانسته شود که حقیقت قیاس در عقل و شرع تفاوت نمی‏کند، بلکه این دو در احکامی که به علت باز می‏گردند، اختلاف دارند؛ زیرا علت عقلی موجِب و مؤثر به نحو ایجاب است؛ در حالی‏که علت سمعی چنین نیست. علت در قیاس عقلی باید معلوم (دقت شود) باشد، ولی در سمعی می‏تواند ظنی باشد».^۳

۳. او در تبیین روش عقلیِ استدلال به شاهد بر غایب که در بیشتر استدلال‏های عقلی کلامی دخیل است، می‏گوید: بدان، مراد از گفته ما درباره یک چیز که «او شاهد است»، این است که او معلوم (دقت شود) است. و مراد از گفته ما که «او غایب است» این است که او غیر معلوم است؛ زیرا ما تنها با آنچه معلوم (دقت شود) است بر آنچه غیر معلوم است، استدلال می‏کنیم. لازم نیست آنچه توسط آن استدلال می‏شود، مُشاهَد یا حاضر باشد؛ بلکه باید از آن جهت که بدان استدلال می‏شود، معلوم باشد.^۴

از مطالب پیش‌گفته نقش علم و یقین در ارزش دادن به عقل و قیاس عقلی دریافت می‏شود؛ زیرا به نظر سید مرتضی علت ارزش دادن به عقل و اعتماد به آن این است که ما را به علم و یقین می‏رساند.

در پایان این بخش می‏توان گفت: بر خلاف آنچه معروف است که سید مرتضی متکلمی عقل‏گراست، یعنی شالوده اندیشه او عقل است، باید گفت: او پیش از اینکه عقل‏گرا باشد، علم‏گراست. به عبارت دیگر، علم‏گرایی ریشه و شالوده عقل‌گرایی اوست. با توجه به این مطلب، باب جدیدی گشوده می‏شود که آیا در کنار عقل، ابزار‏های علمی دیگری وجود دارد که بتوانند در