می‏تواند هر شبهه‏ای را رد کند.^۱ حالت سکون نفس در صورت ظن، شک یا تقلید تحقق نمی‏یابد؛ زیرا در این حالات همیشه طرف مقابل ممکن دانسته می‏شود، که در این صورت به جای اینکه استقرار، آرامش و سکون نفس پیش آید، تردید و دودلی در نفس راه می‏یابد، ولی در صورت تحقق علم، طرف مقابل ممکن دانسته نمی‏شود، و به آن توجه نمی‏گردد، بلکه تنها به طرف موافق نگاه می‏شود.^۲ البته این نکته را هم باید یادآوری کرد که علم بُعد روان‏شناختی ندارد؛ یعنی هر گونه سکون نفس علم نامیده نمی‏شود، بلکه سکون نفسی می‏تواند علم باشد که ناشی از دلیل باشد، به‌نحوی که عالِم بتواند هر شبهه‏ای را رد کند. این سکون نفس با اعتقاد جزمیِ ناشی از تقلید یا هر علت دیگر، که با کم‏ترین شبهه زایل می‏شود، تفاوت اساسی دارد. این مطلب را می‏توان از توضیحی که از شیخ طوسی پیش‌تر ذکر شد، استنباط کرد.

می‏توان ریشه اعتماد سید مرتضی به علم را در آموزه‏های قرآنی و حدیثی اهل بیت علیهم السلام یافت؛ مانند آیات نهی‏کننده از پیروی از غیر علم، از جمله آیه شریفه «ولا تقفُ ما لیس لک به علم»،^۳ یا احادیث اهل بیت علیهم السلام، مانند روایت «من دخل فی الایمان بعلم ثبت فیه، و من دخل فیه بغیر علم خرج منه کما دخل فیه».^۴ در واقع احادیث دال بر نهی از «ایمان بدون علم» بسیار است که شاید به حد تواتر برسد. این امر می‏تواند توجیه مناسبی برای گرایش سید به «علم» باشد، و لزومی ندارد علت این گرایش را در اثرپذیری وی از معتزله دانست؛ زیرا منابع درون‌مذهبی برای راه‏یابی او به این مطلب کافی بود، گرچه ممکن است در برخی دیدگاه‌ها با معتزله همخوانی داشته باشد.

بنابراین، اساس و شالوده نظام کلامی سید مرتضی علم بوده است. او در پیِ برپا کردن نظامی فکری مبتنی بر علم بوده، که هیچ‏گونه ظن یا شکی در آن راه نداشته باشد. بنابراین، می‏توان گفت هر ابزاری که علم‌زا باشد، به نظر او حجیت دارد. البته باید یاد‏آور شویم که این مطلب مخصوص سید مرتضی نیست و آن را می‏توان در متکلمان مکاتب دیگر مانند معتزله و حتی اشاعره نیز یافت؛ ولی چون محور این مقاله بررسی اندیشه‏های سید مرتضی است، در آن به اندیشه‏های مکاتب دیگر به‌جز در صورت نیاز پرداخته نمی‏شود.

با توجه به این مطالب می‏توان به پرسش اول بدین شکل پاسخ داد که علت توجه سید مرتضی به عقل، علمی و یقینی بودن این منبع فکری است؛ چون عقل، انسان را به نتایج علمی و یقینی می‏رساند

از دلالت دیگر منابع قوی‏تر می‏داند.^۱ به عقیده وی، هر خبری که با ادله عقلی ناسازگار باشد، مردود شمرده می‏شود.^۲ این مطلب هنگام مراجعه به کتاب‏های کلامی سید کاملاً مشهود است. او در بحث‏های توحید، صفات، نبوت و حتی امامت و معاد از عقل به مثابه ابزار قطعی و یقینی (علمی) بهره می‏برد.

نگارنده نیز با این اظهار نظر درباره روش سید مرتضی موافق است؛ زیرا اهمیت عقل نزد او انکارپذیر نیست، اما برای بررسی عمیق‏تر این مسئله و تلاش برای رسیدن به ژرفای اندیشه سید دو پرسش مطرح می‏شود:

پرسش اوّل: اعتماد سید مرتضی به عقل باعث می‏شود یک گام به عقب بازگردیم و این سؤال را مطرح سازیم که علت اعتماد سید به عقل چیست؟ و به عبارتی دیگر، ریشه ارزش عقل در کجا نهفته است؟ و چرا سید به عقل اعتماد کامل دارد؟

پرسش دوم: آیا عقل یگانه ابزاری است که سید مرتضی در مباحث کلامی از آن پیروی می‏کند، یا اینکه ابزار‏های دیگری هم در کارند که می‏توانند نتایج عقل را تأیید کنند، یا در جاهایی که عقل توانایی ورود به آنها را نداشته باشد، آن ابزار‏ها وارد عمل شوند؟

پاسخ به این دو پرسش، ضمن بحث‏های زیر روشن می‏شود:

۱. ریشه اعتماد به عقل: با توجه به اینکه سید مرتضی در پی پایه‏ریزی ساختمانی فکری ـ کلامیِ استواری بوده که از استحکام کافی برخوردار و احتمال متزلزل شدن آن بسیار ناچیز باشد، پایه این ساختمان فکری باید از یقین، وضوح، اطمینان و استحکام لازم برخوردار باشد. سید مرتضی این پایه محکم را «علم» می‏دانست. در واقع علم اساسی‏ترین و پایه‏ای‏ترین مبنای اندیشه سید بوده است. او هر ابزاری را که آدمی را به علم می‏رساند، می‏پذیرفت؛ اما از پذیرفتن هر ابزار فکری که به علم منجر نمی‏شود، خودداری می‏کرد. برای اثبات این مدعا و آشنایی با علت انتخاب علم به عنوان اساس اندیشه کلامی از سوی سید مرتضی، باید در ابتدا به تحلیل و بررسی مفهوم علم بپردازیم.

مراد از علم چیست؟ آیا مراد از آن علم ریاضی، برهانی و یقینی بالمعنی الاخص است، یا معنای کاملاً متفاوتی در مد نظر سید مرتضی بوده است؟ گزینه دوم صحیح است؛ زیرا سید مرتضی علم را به آنچه مستلزم سکون و آرامش نفس می‏شود، تعریف کرده است.^۳ مراد از سکون نفس این است ‏که هر گاه عالِم با شبهه‏ای در مورد آنچه به آن علم دارد، روبه‏رو می‏شود، شک به خود راه نمی‏دهد و