نتیجه‏گیری

در بررسی روند مناسبات و روابط اهل حدیث و امامیه در دوران غیبت، این مطلب به دست آمد که درست است تکاپوی علمی امامیان و رد و انکار آنان نسبت به مبانی اعتقادی و مؤلفه‏های فکری اصحاب حدیث، در مقایسه با دوران حضور بیشتر شد؛ اما علت اصلی فزونی درگیری‏های اجتماعی و آشوب‏های مذهبی در بغداد، پویایی سیاسی، اجتماعی و مذهبی امامیان ـ چه پیش از آل بویه و چه در دوران آنان ـ و اظهار و علنی شدن آیین‏ها و شعائر شیعی بوده است. اصحاب حدیث به اقتضای کثرت جمعیت و برخورداری از حمایت توده‏ها و نیز به زعم خود ادعای راست‏کیشی و پاسبانی از سنت‏ و مبارزه با بدعت‏ها، نه‏تنها شورمندانه با شیعیان و امامیان برخورد انکارآمیز و تندوتیز داشتند، بلکه با دیگر پیروان خلفا و منتسبین به اهل سنت نیز برخورد تند داشتند.

موضع بزرگان امامیه و اهل حدیث در برابر آشوب‏های مذهبی متفاوت است. بزرگان امامیه گرچه در مقام بحث و نظر علمی در رد و انکار مبانی و مبادی اهل حدیث کوشا بودند، به لحاظ اجتماعی در جلوداری درگیری‏ها نقشی نداشتند؛ از این ‏رو، در هیچ یک از درگیری‏ها از رهبری اجتماعی نواب خاص که جانشین امام بودند و رهبری جامعه امامی را بر عهده داشتند، یا از متکلمانی چون ابومحمد و ابوسهل نوبختی و بزرگانی چون ابن جنید اسکافی (م بعد از ۳۵۰)، ابوالقاسم کوفی (م۳۵۶)، ناشی اصغر (م۳۶۶)، ابوالجیش بلخی (م ۳۶۷)، شیخ مفید (م ۴۱۳)، سید مرتضی (م ۴۳۲) و شیخ طوسی (م ۴۶۰)، گزارشی در دسترس نیست، بلکه در مواردی گزارش‏های خلاف موجود است. افرادی چون حسین بن روح نوبختی و ابواحمد موسوی، و سید مرتضی نقش مؤثری در آرام کردن عوام و جلوگیری از آشوب‏ها داشتند. این در حالی است که بزرگ‌ترین انگیزه‏دهندگان عوام اهل سنت در مبارزه اجتماعی و ایجاد آشوب‏ها، محدثان و واعظان شهیر از اهل حدیث، به‏ویژه از حنابله، بودند. حسین بن قاسم بربهاری، ابومحمد حسن بن علی بربهاری (م ۳۲۹)، ابوبکر محمد بن عبداﷲ محدث شافعی (م ۳۵۴)، ابن بطه حنبلی (م ۳۸۷)، ابن سمعون واعظ و محدث حنبلی (م ۳۸۷)، ابوعلی ابن المذهب واعظ و محدث (م ۴۴۴)، از سردمداران و جلوداران درگیری‏ها و تحریک و تهییج عوام بودند.

با ورود طغرل‏بیک سلجوقی به بغداد، حنابله (اهل حدیث) قوت مضاعف یافتند و نه‏تنها درگیری‏های آنان با روافض افزایش یافت، بلکه با اشاعره بغداد هم درگیر شدند و آنان را در مضیقه قرار دادند.^۱ سخت‏گیری و اذیت طغرل‏بیک نسبت به روافض بسیار بود.^۲ با فرمان او، شیعیان کرخ نه‏تنها از گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان منع شدند، بلکه موظف شدند به جای آن به شیوه اهل سنت عمل کنند. به علاوه تمام شعارها و کتیبه‏های شیعیان بر دیوارها و دروازه‏های کرخ چون «محمدٌ و علی خیر البشر» محو شد.^۳ سپس افراطی‏های اهل سنت وارد محله کرخ شدند و با صدای بلند، در مدح صحابه شعر خواندند.^۴ بر اثر این اتفاقات و سخت‏گیری‏ها ـ که روز به روز بیشتر می‏شد ـ منزل رئیس شیعیان، شیخ الطائفه طوسی، هدف حمله قرار می‏گرفت؛^۵ به‏حدی که او مجبور شد برای حفظ جانش مدتی پنهان شود.^۶ سپس از بغداد به نجف هجرت کرد و منزلش ویران گشت و ابی‏عبداﷲ بن جلاب رافضی، رئیس بزازین، در باب الطاق بغداد و در مقابل دکانش به دار آویخته شد.^۷

بساسیری پس از فرار، دوباره تحت حمایت فاطمیان مصر قدرت یافت و در غیاب طغرل‏بیک به بغداد حمله کرد و رئیس وزرا را به دار آویخت و شخص خلیفه را در یکی از قُرای اطراف بغداد محصور و دوباره شعارهای شیعی را احیا کرد و بر سنیان سخت گرفت. اما دیری نپایید که طغرل‏بیک به بغداد بازگشت، خلیفه عباسی آزاد شد و بساسیری گریخت و در آخر به دست نیروهای طغرل کشته شد.^۸ بغداد به تصرف کامل طرفداران خلافت عباسی درآمد و حمله عمومی به محله شیعه‏نشین کرخ و فشارهای مضاعف بر شیعیان از سر گرفته شد. بسیاری از خانه‏ها و اماکن به تاراج رفت و دود آتش از هر سوی کرخ برخاست. کتابخانه شاهپور بن اردشیر وزیر بهاءالدوله که از نفیس‏ترین کتابخانه‏های آن روزگار بود طعمه آتش شد. خانه و کتابخانه شیخ طوسی به غارت رفت و به آتش کشیده شد و کرسی تدریس او در آتش غضب سوخت!^۹