بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ‏ بِلِسَانٍ وَ لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَکرٍ وَ لَا کیفَ لِذَلِک کمَا أَنَّهُ بِلَا کیفٍ».^۱ شیخ مفید در ادامه می‏گوید: اراده خدا برای افعال آفریدگانش، فرمان دادن او به این افعال است.^۲ مؤید کلام شیخ می‏تواند این حدیث باشد: «فَأَمَّا الطَّاعَاتُ، فَإِرَادَةُ اﷲ وَ مَشِیتُهُ فِیهَا الْأَمْرُ بِهَا وَ الرِّضَا لَهَا وَ الْمُعَاوَنَةُ عَلَیهَا وَ إِرَادَتُهُ وَ مَشِیتُهُ فِی الْمَعَاصِی النَّهْی عَنْهَا وَ السَّخَطُ لَهَا و الْخِذْلَانُ عَلَیهَا».^۳ ناگفته نماند که تعریف شیخ مفید از اراده و روایتی که در مؤید آن آمده، تنها ناظر به اراده تشریعی خداوند است؛ زیرا اراده تشریعی خداوند در افعال آفریدگان همان امر و نهی خداوند است که در حدیث پیش‏گفته به آن اشاره شده است.

اما نکته شایسته تأمل درباره دیدگاه شیخ این است که وی متعلق اراده خداوند را تنها افعال خیر انسان‏ها می‏داند و می‏گوید: خداوند افعال قبیح بندگان را اراده نمی‏کند. مفید در کتاب تصحیح الاعتقادات با استناد به آیات قرآنی آشکارا این موضوع را بیان می‏کند و نظر شیخ صدوق را در بحث اراده نقد جدی می‏نماید؛ چون شیخ صدوق بر خلاف نظر مفید، متعلق اراده را تمام افعال آدمی، اعم از خیر و شر می‏داند.^۴ شیخ مفید در نقد این ادعا، می‏گوید: خدا تنها افعال حسن را اراده می‏کند و فقط کارهای زیبا را می‏خواهد، قبیح را اراده نمی‏کند و خواستار بدی نیست.^۵

برای روشن شدن این مسئله روایات را می‏توان در دو دسته جای داد: یکی روایاتی که آشکارا می‏گویند معاصی بندگان تحت اراده و مشیت خداوند است، مانند حدیث «وَ أَمَّا الْمَعَاصِی‏ فَلَیسَتْ بِأَمْرِ اﷲ وَ لَکنْ بِقَضَاءِ اﷲ وَ بِقَدَرِ اﷲ وَ بِمَشِیتِهِ وَ بِعِلْمِهِ...».^۶ دیگری روایاتی که به‏طور ضمنی دلالت می‏کنند بر اینکه اراده خداوند شامل معاصی هم می‏شود، مانند حدیث «لَا یکونُ شَی‏ءٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ لَا فِی الْأَرْضِ‏ إِلَّا بِسَبْعٍ بِقَضَاءٍ وَ قَدَرٍ وَ إِرَادَةٍ وَ مَشِیئَةٍ وَ کتَابٍ وَ أَجَلٍ وَ إِذْنٍ فَمَنْ‏ زَعَمَ‏ غَیرَ هَذَا فَقَدْ کذَبَ عَلَى اﷲ أَوْ رَدَّ عَلَى اﷲ عزّ و جلّ».^۷ شئ در این حدیث مطلق است و همه چیز را در بر می‏گیرد، یعنی شامل تمام افعال انسان‏ها ـ اعم از طاعات و معاصی ـ می‏شود. یا حدیث «... یا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیتِی‏ کنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِک مَا تَشَاءُ».^۸ این دو دسته از احادیث ظاهراً مخالف قول شیخ مفید است.

الْقَدَرِ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ رَجُلٌ یزْعُمُ أَنَّ اﷲ عزّ و جلّ أَجْبَرَ النَّاسَ‏ عَلَى الْمَعَاصِی فَهَذَا قَدْ ظَلَمَ اﷲ فِی حُکمِهِ فَهُوَ کافِرٌ وَ رَجُلٌ یزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَیهِمْ فَهَذَا قَدْ أَوْهَنَ‏اﷲ فِی سُلْطَانِهِ فَهُوَ کافِرٌ».^۱

در حدیثی دیگر فرمودند: «اﷲ أَکرَمُ مِنْ أَنْ یکلِّفَ النَّاسَ مَا لَایطِیقُونَ‏ وَ اﷲ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یکونَ فِی سُلْطَانِهِ مَا لَایرِیدُ».^۲

به نظر می‏رسد که معنای اصلی تفویض در افعال که در مقابل جبر در افعال مطرح می‏شود، همین معنای سوم است؛ چون اکثر روایات نفی تفویض، ناظر به نفی تفویض تکوینی است. با توجه به اینکه شیخ مفید در توضیح حدیث «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ‏ وَ لکنْ أَمْرٌ بَینَ الأَمْرَین» تفویض را به معنای اول، یعنی اباحی‌گری (نفی تفویض تشریعی) تفسیر کرده، بر طبق این معنا، معتزله را نمی‏توان اهل تفویض دانست. افزون بر این، خود شیخ مفید نیز معتزله ـ جز ضرار و پیروانش ـ را در بحث از جبر وتفویض، هم‏رأی جمهور امامیه معرفی می‏کند.^۳

اراده

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در میان متکلمان همواره محور بحث و گفت‏و‏گو بوده، مسئله «اراده خداوند» است. در اینکه خداوند متعال مرید است، میان فیلسوفان و متکلمان و فرقه‏های اسلامی اختلافی نیست. اختلاف در معنای اراده خداست؛ برخی اراده را صفت ذات و برخی صفت فعل خداوند می‏گیرند.^۴

در روایات اهل بیت علیهم السلام اراده صفت فعل است. برای مثال،، امام رضا علیه السلام در حدیثی می‏فرماید: «الْمَشِیةُ وَ الْإِرَادَةُ مِنْ‏ صِفَاتِ‏ الْأَفْعَالِ‏ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اﷲ تَعَالَى لَمْ‌یزَلْ مُرِیداً شَائِیاً فَلَیسَ بِمُوَحِّدٍ».^۵

شیخ مفید نیز به تبعیت از روایات اهل بیت علیهم السلام اراده را جزو صفات فعل می‏داند. او می‏گوید که خدا از جهت سمع و پیروی از قرآن و تسلیم به چیزهایی که در آن آمده مرید است، و این مسئله را به استدلال عقلی واجب نمی‏داند و قائل است که اراده خدای تعالی برای افعالش خود آن افعال است.^۶ دلیل شیخ مفید می‏تواند چنین حدیثی باشد: «فَإِرَادَةُ اﷲ هِی الْفِعْلُ لَا غَیرُ ذَلِک؛ یقُولُ لَهُ کنْ فَیکونُ‏