تُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ وَ بِالنَّظَرِ تَثْبُتُ‏ حُجَّتُهُ».^۱ از ظاهر این حدیث بر می‏آید که راه شناخت خداوند عقل و نظر است؛ اما از این حدیث انکار معرفت پیشینی قابل برداشت نیست. شیخ مفید کسانی را که با وجود عقل و توانایی بر نظر و استدلال در پی کسب معرفت خداوند نیستند، کافر و مستحق خلود در جهنم می‏داند.^۲

جبر و تفویض

شیخ مفید در بیان معنای حدیث: «لَا جَبْرَ و لَا تَفْوِیضَ‏، وَ لکنْ أَمْرٌ بَینَ الأَمْرَین» تفویض را به اباحی‌گری معنا می‏کند. از نظر شیخ مفید، نفی تفویض در این حدیث نفی تفویض تشریعی است. وی جبر را به واداشتن کسی به عملی تعبیر می‏کند و حقیقت آن را ایجاد فعل در او می‏داند. سپس می‏گوید:

تفویض، اعتقاد به برداشته شدن منهیات از افعال انسان‏ها و مباح بودن هر عملی است که بخواهند؛ که البته این، قول زنادقه و طرفداران اباحی‌گری است. واسطه میان جبر و تفویض این است که خداوند، انسان‏ها را بر افعال خویش قادر ساخته و در عین حال، حدودی را نیز برای افعال در نظر گرفته است... پس به دلیل متمکن ساختن انسان‏ها بر اعمالشان، آنها را مجبور نساخته و به دلیل منع و نهی از اکثر افعال، امور را به انسان‏ها تفویض نکرده است.^۳

در متون دینی و احادیث اسلامی تفویض بر معانی مختلفی اطلاق شده است که برای نمونه، به برخی از آنها اشاره می‏کنیم:

۱. تفویض به معنای واگذاری تشریع احکام به انسان‏ها و اباحی‌گری، مانند حدیث امام صادق علیه السلام که فرمودند: «... لَوْ فَوَّضَ‏ إِلَیهِمْ‏ لَمْ یحْصُرْهُمْ بِالْأَمْرِ وَالنَّهْی».^۴

۲. تفویض تکوینی خلق و رزق به عده‏ای خاص، مانند حدیث امام رضا علیه السلام که فرمودند: «مَنْ زَعَمَ أَنَّ اﷲ عزّ و جلّ فَوَّضَ‏ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَى حُجَجِهِ فَقَدْ قَالَ بِالتَّفْوِیضِ وَ الْقَائِلُ بِالْجَبْرِ کافِرٌ وَ الْقَائِلُ بِالتَّفْوِیضِ مُشْرِک».^۵

۳. تفویض تکوینی افعال به انسان‏ها، مانند حدیث امام صادق علیه السلام که فرمودند: «... إِنَّ النَّاسَ فِی

۲. شاهد دوم مندرج در گفت‏و‏گوی منتسب به امام صادق علیه السلام با مفضل است که حضرت می‏فرماید: «... فَإِنَّک إِذَا تَأَمَّلْتَ‏ الْعَالَمَ‏ بِفِکرِک وَخَبَرْتَهُ بِعَقْلِک وَجَدْتَهُ کالْبَیتِ الْمَبْنِی الْمُعَدِّ فِیهِ جَمِیعُ مَا یحْتَاجُ إِلَیهِ عِبَادُهُ...».^۱

۳. در گفت‏و‏گوی امام رضا علیه السلام با زندیقی در باب توحید، حضرت در پاسخ او که می‏گفت: فما الدلیل علیه؟ می‏فرمایند: «إِنِّی لَمَّا نَظَرْتُ‏ إِلَى جَسَدِی وَ لَمْ یمْکنِّی فِیهِ زِیادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ فِی الْعَرْضِ وَ الطُّولِ وَ دَفْعِ الْمَکارِهِ عَنْهُ وَ جَرِّ الْمَنْفَعَةِ إِلَیهِ عَلِمْتُ أَنَّ لِهَذَا الْبُنْیانِ بَانِیاً فَأَقْرَرْتُ بِهِ».^۲

۴. شاهد چهارم: سخنان امام صادق علیه السلام درباره عقل که فرمودند: «... فَبِالْعَقْلِ‏ عَرَفَ‏ الْعِبَادُ خَالِقَهُمْ وَ أَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ وَ أَنَّهُ الْمُدَبِّرُ لَهُمْ وَ أَنَّهُمُ الْمُدَبَّرُونَ...».^۳

شیخ مفید نیز در آغاز مباحث توحیدی هم‏راستا با روایات دسته دوم بر ضرورت نظر در ادله و اکتسابی بودن معرفت تأکید می‏کند و به اثبات صانع می‏پردازد. وی درباره وجوب نظر می‏گوید:

نخستین واجب بر بندگان نظر در ادله خداشناسی است و چون خداوند سبحان معرفتش را واجب کرده است، راهی به سوی معرفتش جز با نظر در ادله‏اش نیست. سپس در مقام تعریف نظر می‏گوید: نظر، استعمال عقل در وصول به غایب به اعتبار دلالت حاضر است.^۴

به نظر می‏رسد ادله شیخ مفید در وجوب نظر و معرفت اکتسابی علاوه بر پیش‏فرض‏های کلامی، احادیثی هستند که وی در وجوب معرفت خداوند ذکر می‏کند. مفید کوشیده دیدگاه خود را در خصوص وجوب نظر و کسب معرفت با روایات اهل بیت علیهم السلام همسان کند و نشان دهد که امامان معصوم علیهم السلام نیز بر وجوب نظر و لزوم کسب معرفت تأکید داشته‏اند. برای مثال، در الارشاد ضمن اشاره بر حدیثی از امام صادق علیه السلام درباره وجوب معرفت خدا که فرمودند: «وجدتُ علمَ الناس کلِّهم فی اربع اوّلها معرفة اﷲ...»، می‏گوید: مفروضِ حدیث، کسب معرفت خداست؛ زیرا طبق مضمون آن اول چیزی که بر عبد واجب می‏شود، معرفت و شناخت پروردگار است.^۵

همچنین شیخ برای اثبات وجوب معرفت خدا از طریق عقل به حدیث امام علی علیه السلام اشاره می‏کند که فرمودند: «أَوَّلُ عِبَادَةِ اﷲ مَعْرِفَتُهُ و أَصْلُ مَعْرِفَتِهِ تَوْحِیدُهُ وَ نِظَامُ تَوْحِیدِهِ نَفْی التَّشْبِیهِ عَنْهُ... بِالْعُقُولِ