بر معرفت فطری، روایاتی وجود دارد که بتوان از آنها معرفت اکتسابی را استظهار کرد؟ آیا چنین دوگانگی ظاهری در روایات وجود داشته که متکلم ـ محدثی مانند شیخ مفید قائل به معرفت اکتسابی شده است یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش مهم می‏توان گفت که در سخنان توحیدی اهل بیت علیهم السلام دو دسته از روایات دیده می‌شود: دسته اول احادیث متواتری است که در آنها معروف بودن خدای متعال برای عموم بشر مفروض است و بیانات قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام تذکار به خدای شناخته شده به شمار می‌آید؛ مانند روایات فطری بودن معرفت خدا، روایاتی که معرفت را فعل خدا می‏شمارد، روایاتی که آشکارا بر اکتسابی نبودن معرفت دلالت می‏کند و روایاتی که در تفسیر و تبیین آیه ذر وارد شده است. برای نمونه، به چند روایت اشاره می‏کنیم:

۱. زراره از امام باقر علیه السلام نقل می‏کند که در تفسیر آیه «فِطْرَةَ اﷲ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها» فرمودند: «فَطَرَهُمْ عَلَى التَّوْحِیدِ عِنْدَ الْمِیثَاقِ‏ عَلَى مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ قُلْتُ وَ خَاطَبُوهُ قَالَ فَطَأْطَأَ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ لَوْ لَا ذَلِک لَمْ یعْلَمُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُمْ».^۱

۲. محمد بن حکیم از امام صادق علیه السلام می‏پرسد: «الْمَعْرِفَةُ مِنْ صُنْعِ مَنْ هِی؟ قَالَ مِنْ‏ صُنْعِ‏ اﷲ‏ لَیسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْعٌ».^۲

۳. ابوبصیر از امام صادق علیه السلام در خصوص اکتسابی بودن معرفت می‏پرسد: «... سُئِلَ عَنِ الْمَعْرِفَةِ أَ هِی‏ مُکتَسَبَةٌ فَقَالَ لَا فَقِیلَ لَهُ فَمِنْ صُنْعِ اﷲ عزّ و جلّ وَمِنْ عَطَائِهِ هِی قَالَ نَعَمْ وَلَیسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْعٌ وَلَهُمْ اکتِسَابُ الْأَعْمَال...».^۳

۴. زراره می‏گوید: «سَأَلْتُ اباعبداﷲ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اﷲ ”وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلى" قَالَ ثَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ‏ سَیذْکرُونَهُ یوْماً مَا وَ لَوْلَا ذَلِک لَمْ یدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُ».^۴

دسته دوم، احادیثی هستند که در آنها در مورد معروف بودن خدای متعال سکوت شده و ائمه علیهم السلام بنابر فرض عدم تذکار مخاطب به خداوند، در صدد اثبات عقلی صانع برآمده‏اند:

۱. در مناظره‏ای زندیقی از امام می‏پرسد: فَمَا الدَّلِیلُ‏ عَلَیهِ‏؟ امام می‏فرماید: «وُجُودُ الْأَفَاعِیلِ دَلَّتْ‏ عَلى‏ أَنَ‏ صَانِعاً صَنَعَهَا، أَلَا تَرى‏ أَنَّک إِذَا نَظَرْتَ إِلى‏ بِنَاءٍ مُشَیدٍ مَبْنِی، عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِیاً...».^۵

کرده، ولی معنای آن را بیان نفرموده و حدیثی در توجیه آن آورده ولی فایده آن را ذکر نفرموده است و قول آن حضرت که فرموده است: ”فطر اﷲ الخلق" یعنی آغاز پیدایش و آفرینش و معنای فطرت آفریدن است...».^۱ وی در تفسیر آیه شریفه «فطرة اﷲ التی فطر الناس علیها»، واژه فطر را هم‏معنا با «خلق» در نظر می‏گیرد. همچنین با تفسیر کردن حرف جر «علی» به «لام» و با در تقدیرگرفتن واژه «یکتسبوا» معنای دیگری از آیه و روایت برداشت می‏کند. لذا گزاره «خداوند سرشت مخلوقات را بر توحید آفرید» را به «خداوند مخلوقات را خلق کرد تا معرفت او را کسب کنند» تبدیل می‏نماید. بنابراین، از نظر شیخ مفید، آیه فطرت و تمام روایات ذیل آن که به ‌نوعی بر فطری بودن معرفت خداوند دلالت دارند، بر مبنای اکتسابی بودن معرفت حمل می‏شوند. بدین‏سان از نظر شیخ مفید، معرفت خداوند در سرشت هیچ انسانی از ابتدا قرار داده نشده است.

دلیل شیخ مفید بر تأویل آیه فطرت و روایات مرتبط با آن اشکال عقلی است که بر معنای ظاهری آیه وارد است؛ چون لازمه فطری بودن معرفت خدا و اینکه در ابتدای خلقت انسان‏ها به آنان چنین معرفتی عطا شده آن است که نباید در میان انسان‏ها کسی وجود داشته باشد که وجود خداوند را انکار کند؛ در حالی‏که در میان آدمیان کسانی هستند که خداوند را به وحدانیت نمی‏شناسند و منکر وجود اویند.^۲

ناگفته نماند که دلیل بنیادین قائلان به معرفت فطری این بود که خداوند در عالم ذر به هنگام پیمان گرفتن از انسان‏ها، معرفت خود را به آنان عطا کرده است. شیخ مفید با مجاز خواندن میثاق الهی در عالم ذر، به دلیل اشکالاتی که به معنای ظاهری این آیات وارد می‏داند، منکر اندیشه معرفت فطری می‏شود. با توجه به اینکه روایات متعددی در تفسیر آیه میثاق^۳ نقل شده است، برخورد شیخ مفید با این دسته از آیات و روایات دو‏گونه است. وی گروهی از ادله قطعی و انکارناپذیر را تأویل و بر خلاف معنای ظاهری حمل می‏کند و دسته‏ای دیگر از منقولات تأویل‌ناپذیر و صریح را به دلیل اشکالات عقلی و کلامی، مخدوش دانسته، اصل وجود آن را انکار می‏کند.

با توجه به مطالب بیان شده از شیخ مفید درباره فطرت، می‏توان گفت که نه‌تنها شیخ به منبع بودن فطرت قائل نیست، بلکه با تفسیری که از معنای فطرت ارائه داده، از اساس منکر معرفت فطری است. نکته‏ای که اینجا باید در مد نظر قرار گیرد این است که آیا در روایات اهل بیت علیهم السلام علاوه بر روایات دال