جلوی نهری را که از دجله به کرخ آب می‏آمد بستند. شیعیان با آنکه عبارت «خیر البشر» را از کتیبه‏های یادشده محو کردند و عبارت علیهما السلام را جانشین کردند، حنابله کوتاه نیامدند و به آشوب‏ها ادامه دادند! تا آنکه یکی از اهل سنت در آشوب‏ها کشته شد. جنازه او را در محله‏های اهل سنت گرداندند و پس از دفن او، به کاظمین یورش بردند و در پی سه روز متوالی نه‏تنها در و دیوار مشهد کاظمین را خراب کردند، بلکه اموال و موقوفات آنجا را غارت، و ضریح و قبّه حرمین شریفین، و قبور مجاور را به آتش کشیدند. در روز سوم شروع به نبش قبر مطهر امام کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام به قصد انتقال اجساد مطهر ایشان به جوار قبر احمد بن حنبل نمودند که با وساطت نقیب عباسیان و برخی از اهل سنت و مقاومت شیعیان موفق نشدند.^۱

علاوه بر محدثان و واعظان، شاعران و قصه‏سرایان نیز در تشدید آشوب‏ها نقش بسزایی داشتند. از جمله مهم‌ترین شاعران امامی‏مذهب بغداد، ابوعبداﷲ حسین بن احمد بن حجاج بغدادی (م۳۹۱) است^۲ که به تعبیر ذهبی غالی در تشیع بود.^۳ در مقابل، شعرای اهل سنت در نقض اشعار شاعران شیعی و در مدح صحابه و مذمت و رد روافض اشعاری می‏سرودند و احساسات طرف مقابل را برمی‏انگیختند؛ از جمله‏ شاعران مطرح اهل سنت در بغداد علی بن عیسی بغدادی (م ۴۱۳) است که اشعارش در مدح صحابه و ذم روافض بوده است.^۴

سقوط آل بویه و ورود سنیان سلجوقی به بغداد

اواخر دوران بویهیان به سبب ضعف روز افزون آل بویه، تحرکات شیعیان و خلفای فاطمی و تندروی‏های برخی از شیعیان در بغداد، آشوب‏ها بیشتر شد و به سقوط آل بویه انجامید. این رخداد از آنجا سرچشمه گرفت که بر اثر ترس خلیفه عباسی از قدرت یافتن ارسلان ترکی، معروف به «بساسیری» که مردم را به اطاعت خلفای فاطمی مصر تشویق می‏کرد، خلیفه‏ مخفیانه طغرل‏بیک، حکمران سلجوقی در شرق جهان اسلام، را به اشغال بغداد و جلوگیری از قدرت‏یابی بساسیری و پایان دادن به قدرت آل بویه تشویق نمود. طغرل‏بیک بر اثر اختلاف‏های داخلی حکومت آل بویه توانست در سال ۴۴۷ وارد بغداد شود و خلیفه را نجات دهد. در پی آن، بساسیری گریخت و سلسله آل بویه در بغداد به‏کلی منقرض گردید.^۵

می‏کرد ـ^۱ نه‏تنها از رهبری اجتماعی آنان در آشوب‏‏ها و فتنه‏ها گزارشی نیست، بلکه به‏عکس، از تلاش و همت آنان در آرام کردن عوام و ختم غائله‏ها گزارش‏هایی در دسترس است. برای مثال،، در دوران زعامت مفید امور اجتماعی شیعیان و سادات علویان، به بزرگانی چون ابواحمد موسوی و دو پسرش سید رضی و سید مرتضی محول شده بود و آنان در فروکش کردن آشوب‏ها نقش مؤثری داشتند. در سال ۳۸۰ قمری که درگیری عظیمی بین سنیان باب البصره و شیعیان کرخ درگرفت، با وساطت ابواحمد غائله پایان یافت^۲ و در محرم سال ۴۰۶ و در درگیری شدید شیعیان و اهل سنت در بغداد سید مرتضی مأمور حل و فصل منازعه گردید که با تدبیر او آتش فتنه خاموش گردید.^۳ در سال ۴۱۶ آشوبی در بغداد پدید آمد و حتی خانه سید مرتضی به آتش کشیده شد.^۴ با این حال، او نه‏تنها طرفدارانش را تهییج نکرد، بلکه در آشوب سال بعد هنگامی که کرخ در معرض نابودی بود، به دربار رفت و از ادامه درگیری‏ها ممانعت کرد.^۵

پس از درگذشت سید مرتضی و در دوران زعامت شیخ طوسی حوادثِ ناگوار بسیار تشدید شد با دخالت سران اقوام و وساطت نقیبان عباسی و علوی و سفارش شخص خلیفه عباسی، تا حدودی جلوی آشوب گرفته می‏شد و در مواردی اخلال‏گران تنبیه می‏شدند، اما آشوب فتنه نه‏تنها کم نشد، بلکه روز به روز بر وخامت اوضاع افزوده شد. تا آنکه در سال ۴۴۳ درگیری شیعه و سنی به بالاترین حد رسید. شیعیان طبق رسومات گذشته، بر در و دیوار برخی از محله‏ها کتیبه‏هایی با عبارت «محمد و علی خیر البشر» نوشتند. مخالفان اعتراض و ادعا کردند: منظور شیعیان «محمد و علی خیر البشر، فمن أبی فقد کفر» است. اهالی کرخ ادعای آن را نپذیرفتند. صدق گفتار شیعیان با گواهی نقیب عباسیان و علویان نزد خلیفه (القائم بامراﷲ) اثبات شد؛ لذا دستور به توقف آشوب‏ها داد.^۶ اما گروهی از حدیث‏گرایان حنبلی به جلوداری ابوعلی ابن المذهب واعظ^۷ و زهیری بر شیپور فتنه دمیدند.^۸ آنان