51
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

ناشی اصغر۱ و ابوالجیش بلخی (م ۳۶۷)۲ بوده است.

تکاپوی علمی امامیان در بغداد، در دوران زعامت شیخ مفید (م ۴۱۳)۳ و شاگردانش سید مرتضی (م ۴۳۲) و شیخ طوسی (م ۴۶۰) به اوج رسید. مخالفت مفید با اصحاب حدیث به‏طور خاص و با دیگر سنیان به‏طور عام، پررنگ‏تر و ملموس‏تر بود. شاهد این ادعا آثار متعدد او در رد بر اصحاب حدیث و مناظرات اوست؛ مانند کتاب الرد علی الکرابیسی۴ فی الامامه؛ الرد علی القتیبی۵ فی الحکایة و المحکی؛ الرد علی ابن کلاب۶ فی الصفات؛ الرد علی الخالدی۷ فی الامامه۸ و مناظرات او با برخی از اصحاب حدیث بغداد.۹

با وجود فعالیت‏های علمی و مذهبی متکلمان یادشده و برخی از محدثان بغداد همچون حسن بن محمد بن اشناس (م ۴۳۹) ـ از مشایخ شیخ طوسی که مثالب صحابه را برای شیعیان قرائت

1.. علی بن عبداﷲ بن وصیف م ۳۶۶، از متکلمان مشهور و از شاگردان ابوسهل نوبختی که علاوه بر دفاع از آموزه‏های شیعی با علمای عامه نیز مناظره داشته است (حموی، معجم الادباء، ج ۵، ص ۱۶۴ و ۱۶۶).

2.. از دیگر شاگردان ابوسهل نوبختی صاحب کتاب المجالس مع المخالفین و کتاب نقض ما روی من مناقب الرجال (نجاشی، رجال، ص ۴۲۲) که گویا در آن، مناقب ادعایی اهل سنت، به‌ویژه اصحاب حدیث دربارۀ صحابه و خلفا را رد کرده است.

3.. ابن ندیم در الفهرست که به سال ۳۷۷ به اتمام رسیده است، شیخ مفید را در اصول و فروع، بزرگ امامیه می‏خواند (ابن ندیم، الفهرست، ص ۲۲۶). بنابراین، مفید عملاً زعامت امامیه را پس از استادش ابوالجیش بلخی (م ۳۶۷) به دست گرفته است.

4.. ابوعلی الحسین بن علی بن زید الکرابیسی البغدادی (ر.ک: ذهبی، میزان الاعتدال، ج ۱، ص ۵۴۴).

5.. عبداﷲ بن مسلم بن قتیبه دینوری از مشاهیر اصحاب حدیث و از شاگردان اسحاق بن راهویه (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۲۹۶).

6.. ابومحمد عبداﷲ‏ بن‏ سعید بن‏ کلاب‏ القطان‏ بصری‏، از حدیث‏گرایان متمایل به کلام که‏ بعدها کسانی‏ چون‏ ابوالحسن‏ اشعری‏ آرا و روش‏ وی‏ را دنبال‏ کردند (ر.ک: ذهبی‏، سیر اعلام النبلاء، ج ۱، ص ۱۷۴).

7.. محمد بن احمد الخالدی نیشابوری (م ۳۱۷) از اصحاب حدیث و از شاگردان ابن خزیمه نیشابوری (ر.ک: سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۳۱۲).

8.. نجاشی، رجال، ص ۳۹۹ ـ ۴۰۲.

9.. ر.ک: مفید، الفصول المختاره، ج ۱، ص۵۳. اندیشوران امامی در بغداد البته علاوه بر اصحاب حدیث و حنابله با عقل‏گرایان معتزلی و زیدی نیز مناظره و ردیه‏های علمی داشتند. از این ‏رو، گاهی از سوی آنان به حنبلی‏گری (ظاهر‏گرایی) متهم می‏شدند! مانند اتهامی که شیخ زیدی در مناظره‏ای مفید و امامیه را به جهت اعتماد بر منامات، معجزات، زیارت قبور و اعتکاف نزد قبور بزرگان، حنبلی خواند! و از سوی شیخ مفید پاسخ دریافت کرد (مفید، الفصول المختاره، ص ۱۲۸).


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
50

نپذیرفت، بلکه آشوب‏ها میان دیگر فرقه‏های‏ کلامی نیز سرایت کرد. مثلاً در سال ۳۹۸ برخی از اهالی باب البصره نزد شیخ مفید در مسجد باب الرباح آمدند و به او جسارت کردند. اطرافیان شیخ مفید به خشم آمدند و در اقدامی مشابه همراه با اهالی کرخ به خانه قاضی ابن اکفانی۱ و ابوحامد اسفراینی شافعی رفتند و در آنجا درگیری شدیدی درگرفت. در ادامه به منزل اسفراینی حمله شد و او مجبور گشت خانه‏اش را ترک کند. چون اخبار این غائله به گوش خلیفه رسید، دستیارانش را به حمایت از اهل سنت به میدان فرستاد. عمیدالجیوش مأمور سرکوب آشوبگران شد. او بار دیگر شیخ مفید را از بغداد اخراج کرد۲ و اسفراینی را به منزلش برگرداند!۳

آیین عزاداری امام حسین علیه السلام با ورود وزیر جدید ابی‏غالب بن خلف (فخر الملک) و اجازه او بر اقامه عزاداری برای آن حضرت در محرم سال ۴۰۲ دوباره از سر گرفته شد،۴ اما دیگر از آیین عزاداری اهل سنت بر مصعب بن زبیر خبری نبود. سال ۴۰۶ دوباره فتنه و آشوب و درگیری شدیدی میان برخی از سنیان و شیعیان ایجاد شد و به سبب آن فخرالملک، وزیر القادر باﷲ، خشمگین شد و دیگر اجازه اجرای آیین عزاداری بر امام حسین علیه السلام را نداد.۵ در سال ۴۰۷ و ۴۰۸ درگیری میان اهل سنت و شیعه وجود داشت و محله‏های شیعی غارت و چپاول و به آتش کشیده شد.۶ بغداد از سال ۴۰۸ تا سال ۴۴۸ آبستن حوادث و فتنه‏هایی متعددی بین شیعیان محله کرخ و اهل سنت بود.۷ این حوادث بیشتر در ایام ذی حجه و محرم و صفر به وقوع می‏پیوست که شیعیان مشغول جشن غدیر و عزاداری شهیدان کربلا بودند.

برخی از این حوادث ناگوار قبل از زعامت شیخ مفید بوده است. زعامت علمی و فرهنگی امامیان قبل از شیخ مفید در بغداد با اندیشورانی چون ابن جنید اسکافی (م بعد از ۳۵۰)، ابوالقاسم کوفی۸،

1.. ابومحمد عبداللّٰه بن محمد اسدی اکفانی شافعی (م ۴۰۵) از استادان سید رضی مؤلف نهج البلاغه است. شریف رضی نزد او فقه خوانده است (شریف رضی، حقائق التأویل، ص ۳۴۶).

2.. شیخ مفید سه بار از بغداد اخراج شد: سال ۳۹۲، ۳۹۸ و سال ۴۰۹ (ر.ک: ابن جوزی، المنتظم، ج ۱۵، ص ۳۳ و ۵۹).

3.. ابن جوزی، المنتظم، ج ۱۵‏، ص ۵۸ و ۵۹.

4.. همان، ص ۸۲.

5.. همان، ص ۱۱۱.

6.. همان‏، ص ۱۲۰ و ۱۲۵.

7.. همان، ج ۹، ص ۲۰۰ ـ ۳۸۵.

8.. علی بن احمد علوی م ۳۵۶، صاحب کتاب الامامه و کتاب التبدیل و التحریف (نجاشی، رجال، ص ۲۶۵) که در رد بر اهل حدیث و حشویه بوده است (تهرانی، الذریعه، ج۳، ص ۳۱۱).

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 42082
صفحه از 657
پرینت  ارسال به