۵. وجوب «لطف» در دین و «اصلح» در دنیا: معتزله بصره و بغداد در اینکه آیا بر خداوند واجب است بهترین مقدرات را برای انسان رقم بزند یا نه؟ اختلاف کرده‌اند. معتزله بصره وجوب «لطف» را منحصر در امور دین دانسته‌اند؛ یعنی بر خداوند واجب است که آنچه را در نزدیک‌تر شدن مکلف به انجام دادن تکلیف و دور شدن او از ترک آن دخالت دارد، برای او میسر سازد. بنابراین «لطف» تنها پس از تکلیف (سن بلوغ) قابل تصور است؛ زیرا قبل از تکلیف، مصلحت در دین قابل تصور نیست. از این منظر وجوب لطف از باب عدل (حسن و قبح) خواهد بود؛ زیرا کسی که شخصی را به ولیمه دعوت کند و وسایل آمدن او به ولیمه را مهیا نسازد، کار قبیح و بیهوده‌ای انجام داده است. همچنین اگر خداوند انسان را مکلف کند ولی وسایل نزدیک شدن به انجام دادن تکلیف را مهیا نسازد، کاری بر خلاف عدالت انجام داده است.

اما معتزله بغداد لطف را منحصر در امور دین ندانسته و آن را به امور دنیوی نیز سرایت داده‌اند. بنابر اندیشه آنان بر خداوند واجب است که بهترین مقدرات دینی و دنیوی را برای انسان رقم زند. آنان بهترین مقدرات دنیوی را اصطلاحاً «اصلح» نامیده‌اند. از همین رو، انجام دادن بهترین مقدرات آن گونه که معتزله بصره می‏اندیشیدند، منحصر در زمان تکلیف نیست، بلکه از آغاز تولد و شاید پیش از آن قابل تصور باشد. از آنجا که بنابر اندیشه «عدل»، معتزلیان بغداد توجیهی برای وجوب «اصلح» در آغاز تولد نداشتند؛ همچنین از آنجا که آنان قائل به جهان پیش از این جهان که بتوان بر اساس آن، استحقاقی بودن وجوب اصلح را توجیه کرد، نبودند، وجوب اصلح را از باب جود، کرم و تفضل دانسته‌اند.^۱

سید مرتضی در این موضوع نیز نظر معتزله بصره را انتخاب کرد و قائل به وجوب لطف در دین پس از تکلیف شد.^۲ بنابراین می‏توان در این موضوع نیز او را تابع معتزله بصره دانست.

۶. حقیقت انسان: نظریات متعددی درباره حقیقت انسان میان متکلمان مطرح شده است.^۳ نظریه سنتی امامیه این است که انسان حقیقتی مجرد و ماورائی دارد که با بدن مادی او تفاوت دارد. طبق این نظریه، حقیقت انسان قائم به ذات می‏باشد، که حجم و حیز ندارد، مرکّب نیست، حرکت و سکون ندارد، اجتماع و افتراق هم ندارد، که از آن به جوهر بسیط تعبیر می‏شود.^۴ از متکلمان امامیه که

بلکه بر حسن آن نیز تأکید می‏کند.^۱ شاهد دیگر بر این مدعا این است که همه معتزله ـ چه بغدادی و چه بصری ـ قائل به بی‌نیازی عقل از سمع بوده‌اند، ولی در بحث توقیفیت اسما معتزله بغداد قائل به توقیفیت اسما شده‌اند.^۲ با وجود این می‏توان گفت سید مرتضی در اندیشه توقیفی نبودن اسما، تابع معتزله بصره بوده است.

۲. احوال: از بحث‏های مهم دیگری که سید مرتضی با معتزله بصره هم‌رأی و از آنان متأثر بوده، بحث احوال است.^۳ طبق این نظریه که از ابداعات ابوهاشم جبائی است،^۴ ذات الهی مختص به مجموعه‌ای از حالت‏هاست که به خاطر این حالت‏ها به صفات مختلف متصف می‏شود.^۵ سید مرتضی نیز به این نظریه عقیده داشت.^۶ در این صورت می‏توان او را از پیروان ابوهاشم در این نظریه دانست؛ زیرا وی مبدع این نظریه بود. بنابراین هرکس به آن ایمان داشته باشد، از او تبعیت کرده است.

۳. سمع و بصر: بحث دیگری که در میان متکلمان در آن اختلاف شده، حقیقتِ دو صفت سمع و بصر است. معتزله بغداد حقیقت سمع و بصر را به صفت علم باز می‏گرداندند. بنابر این معنی، سمع و بصر، علم به مسموعات و مبصرات است.^۷ ولی معتزله بصره معنی سمیع و بصیر را با تکیه بر اندیشه «احوال» معنی می‏کردند و معتقد بودند صفت سمع و بصر با صفت علم مغایرت دارد. آنان همچنین اظهار می‌داشتند که این دو صفت در واقع به صفت حیات باز می‏گردد.^۸ سید مرتضی در این باره با معتزله بصره هم‌داستان شد.^۹

۴. اراده: معتزله بصره حقیقت اراده را «حادث لا فی محل» دانسته اند.^۱۰ سید مرتضی نیز چنین نظری را برگزیده است.^۱۱ بنابراین می‏توان وی را در این مسئله تابع اندیشه معتزله بصره دانست.