491
جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد

بوده باشد، به آن تبعیت و اثرپذیری گفته نمی‏شود؛ زیرا طبیعی است که پژوهشگر در درون نظام فکری خودش سیر کند و به نتایجی برسد که مقتضای آن نظام باشد که در این صورت به آن پیروی گفته نمی‏شود.

دوّم ـ نباید نظریه جدید از ابداعات شخصِ اثرپذیر باشد؛ یعنی باید آن را از دیگران وام گرفته باشد وگرنه مصداق تبعیت نخواهد بود.

سوّم ـ باید شخصی یا نظامی وجود داشته باشد که به آن نظریه قبلاً اعتقاد داشته و فردِ اثرپذیر به ‌نحوی در ارتباط با آن بوده و احتمال تأثر از آن وجود داشته باشد. البته نباید احتمال تأثر، تنها یک احتمال عقلی صرف باشد، بلکه باید شواهد مساعدی که آن احتمال را تأیید کند موجود باشد.

اگر آن سه شاخص عینی به دست آید، تبعیت و اثرپذیری به‌راحتی قابل اثبات و ردیابی است.۱

۳. صرف شباهت میان اندیشه دو دانشور نمی‏تواند دلیل تأثر فرد متأخر نسبت به متقدم باشد، بلکه برای اثبات آن باید احراز شود که علت انتخاب این نظریه از سوی دانشور متأخر صرفاً تبعیت از متقدم بوده است؛ یعنی او با مطالعه آثار آن شخص متوجه این نظریه شد، که اگر چنین مطالعه‌ای صورت نمی‏گرفت متوجه این نظریه نمی‏شد. ولی اگر چنین احتمال رود که علت توجه به این نظریه و انتخاب آن از سوی او، داشتن منابع مستقل دیگر، مانند روایات اهل بیت علیهم السلام یا اجماعات و دیگر منابع است، نمی‏توان تبعیت را ثابت کرد؛ زیرا امکان دارد که علت توجه به این نظریه، منابع مستقل بوده باشد، نه تبعیت از اندیشور متقدم. بنابراین، صرف هم‌رأی بودن نمی‏تواند دلیل قانع کننده‌ای برای اثبات تبعیت باشد.

۴. بحث پیش رو، ناظر به بررسی اثرپذیری در محتوا و نظریه‏هاست و باید آن را از تأثر در استدلال‏ها و ادبیات تفکیک کرد، که فعلاً این گونه تأثر‏ها در این مقاله مد نظر نیست.

بررسی میزان اثرپذیری سید مرتضی

در این بخش از مقاله به بررسی میزان اثرپذیری سید مرتضی از معتزله بصره می‏پردازیم. در وهله اول می‏توان گفت که سید مرتضی فی‌الجمله و به صورت جزئی و موردی از معتزله بصره اثر پذیرفت؛ زیرا شکی نیست که او در برخی از مسائل کلامی با آنان هم‌داستان بوده است. ولی باید قبل از شروع، به این نکته توجه کرد که برخی از مسائل کلامی، مورد قبول همه معتزله چه بصری‏ها و چه بغدادی‏هاست؛ مانند کسبی بودن معرفت، اولین واجب، برهان حدوث اجسام، تقدم قدرت بر فعل،

1.. در مطالب مربوط به معنی اخیر از تبعیت و شاخص‏های آن، از سخنان استاد دکتر محمدتقی سبحانی استفاده شده است.


جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
490

سید مرتضی تردید هست.۱

پس از به چاپ رسیدن کتاب‏های جدید سید مرتضی، به‌ویژه کتاب الذخیرة و الملخص در چند دهه اخیر از یک سو، و کشف و چاپ منابع جدید معتزلی، خاصه کتاب المغنی از سوی دیگر، می‏توان گفت این موضوع باعث شد اتهام پیش‌گفته قوت یابد؛ زیرا این کتاب‏ها مفصل و مستدل است و جنبه‏های فراوانی از اندیشه‏های کلامی سید مرتضی و معتزله را که پیش از این شناخته شده نبود آشکار می‏کند. همچنین با دقت در این کتاب‌ها، شباهت‌هایی میان اندیشه سید مرتضی و معتزله، به‌ویژه معتزله بصره، می‏توان رصد کرد.

۲. مراد از اثرپذیری سید مرتضی از معتزله بصره، تقلید کورکورانه نیست؛ زیرا او تقلید را مساوی با جهل و کفر می‏داند.۲ همچنین اثرپذیری در این بحث به معنی پذیرفتن همه اقوال معتزله بصره در همه مسائل کلامی نیست؛ زیرا همان‌طور که گذشت، با نگاهی گذرا به اندیشه کلامی سید مرتضی درمی‏یابیم که او در انبوهی از مسائل ـ مخصوصاً در مباحث مربوط به نبوت، امامت و وعید ـ با معتزله بصره اختلاف جدی داشت و همچنان در سنگر امامی استوار ماند. بر این مطلب کسانی که مدعی تأثر او از معتزله بصره شده‌اند، اذعان کرده‌اند.۳ از سوی دیگر، مراد از اثرپذیری، هیمنه فکری معتزله بصره بر ذهن سید مرتضی که باعث پیروی ناخودآگاه او از آنان و پذیرش نظریاتشان شود نیست؛ چون با توجه به شناختی که از سید مرتضی داریم ـ که با اذعان خاص و عام او از نوابغ امامیه بوده است‌۴ بعید به نظر می‏رسد که شخصی یا مکتب خاصی بتواند خود را بر اندیشه او تحمیل کند.

معنی دیگر اثرپذیری آن است که اندیشوری در ارتباط و تعامل با اندیشه دیگر از سنت فکری خودش یا میراث گذشتگان خود عدول می‏کند و اندیشه جدیدی را می‏پذیرد. در این گونه از اثرپذیری که با شاخص‏های عینی و ملموس قابل اندازه‌گیری است، شخص اثرپذیر از نظریه‏های قبلی خود یا نظامی که درون آن تفکر می‏کرد دست می‏کشد و به نظریه دیگری متعلق به اندیشه‌وری وابسته به دستگاه فکری دیگر، رو می‏آورد.

برای کشف این گونه از تأثّر باید به سه شاخص عینی توجه شود:

اوّل ـ نظریه جدیدی که اتخاذ می‏شود، باید مخالف باشد با سنت فکری که اندیشورِ اثرپذیر به آن تعلق دارد. در غیر این صورت، اگر آن نظریه ناشی از تفکر در درون همان سنت فکری قبلی خودش

1.. انصاری، مشکل انتساب کتاب انقاذ البشر من الجبر والقدر به شریف مرتضی.

2.. سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۳۱۶.

3.. مکدرموت، اندیشه‏های کلامی شیخ مفید، ص۵۱۸ و ۵۱۹.

4.. فخر رازی، محصل افکار المتقدمین والمتأخرین، ص۱۹۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران، زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 41838
صفحه از 657
پرینت  ارسال به