میان معتزلیان چنان گسترده بود که اشعری به گرایش گروهی (قوم) از «نظامیه» و پیروان ابوهذیل به امامیه اشاره می‏کند.^۱

پدیده دوم که نسبتاً بر عکس پدیده نخست است، اتهام اثرپذیری برخی از متکلمان امامیه از معتزله در ابواب توحید و عدل از سوی معتزلیان و فرقه‌نگاران می‏باشد. این پدیده که عمدتاً با آغاز عصر غیبت هم‌زمان بود و تا چند قرن امتداد یافت، برخی از بزرگان امامیه را که نامشان در ادامه این مقاله خواهد آمد، شامل شد.

شاید قدیمی‌ترین گزارش درباره اتهام شیعه امامیه به‏طور کلی به پیروی از معتزله، اتهام خیاط(م۳۰۰) باشد. او برخی از شیعیان را به هم‌نشینی با معتزله و تبعیت از آنان در برخی از مسائل مهم توحیدی متهم کرد.^۲ از آنجا که او کتاب الانتصار را حدوداً در سال ۲۶۹ قمری نوشته،^۳ ‏می‌توان گفت آغاز این اثرپذیری از نظرگاه خیاط اواخر عصر حضور بوده است. پس از او اشعری(م۳۲۴)، برخی از شیعیان را به تبعیت از معتزله متهم کرد. وی در موارد متعددی در کتاب مقالات الاسلامیین این موضوع را یادآوری کرده است.^۴ او این کتاب را در اوخر قرن سوم نگاشته است.^۵ جای شگفتی است که بنابر گزارش سید مرتضی، برخی از محدثان امامیه نیز اندیشه متکلمان امامی در نفی تشبیه (توحید) را متأثر از معتزله می‏دانستند.^۶ البته شیخ مفید بر این باور نادرست انتقاد جدی وارد و اندیشه توحیدی متکلمان عصر غیبت را برگرفته از روایات اهل بیت علیهم السلام معرفی می‏کند.^۷ اتهام اثرپذیری امامیه از معتزله در منابع دوره‏های بعدی پیگیری شد.^۸ اتهام پیروی از معتزله به برخی از

مباحث نبوت، امامت و معاد (وعد و وعید)، مانند مسائل اعجاز قرآن، عصمت انبیا علیه السلام، وجوب امامت به عقل یا سمع، تعیین شخص امام علیه السلام، نص جلی، شفاعت امامان علیه السلام، کفر منکران امامت، رجعت، حقیقت ایمان، خلود مرتکب کبیره، احباط و موافات، و وجوب امر به معروف و نهی از منکر با معتزله بصره و بلکه با همه معتزله درگیر بود و با آنان به مخالفت برخاست و توانست همچنان در سنگر امامیه استوار بماند؛ ولی چون در برخی از مسائل توحید و عدل با معتزله بصره همراه بود، اتهام پیروی از آنان در خصوص بحث‏های توحید و عدل به او بسته شد. از همین رو، مطالب این مقاله بر دو بحث توحید و عدل متمرکز شده است.

مراد ما از «معتزله بصره» در این مقاله، همه طیف معتزلیان بصری نیست، بلکه خصوص ابوهاشم جبائی و نماینده او در زمان سید مرتضی، یعنی قاضی عبدالجبار مراد است. این تخصیص از آن جهت است که تشابه میان اندیشه‏های سید مرتضی و این دو متکلم معتزلی بصری، باعث پدید آمدن اتهام پیروی سید مرتضی از معتزلیان بصره گردیده است. این جریان اعتزال بصری که به «بهشمیه» شهرت یافته مهم‌ترین جریان اعتزال در عصر سید مرتضی حتی در بغداد بوده است.^۱

پیشینه اتهام اثرپذیری متکلمان امامی از معتزله

اتهام اثرپذیری بزرگان شیعه از اعتزال، پیشینه دیرینه‌ای دارد. رگه‏های این اتهام به اواخر دوران حضور و آغاز غیبت صغرا باز می‏گردد و پیش از این، چنین اتهامی به امامیه مشاهده نمی‏شود؛ بلکه بر عکس، در دوره حضور می‏توان نمونه‌هایی از پیروی معتزله از امامیه را رصد کرد؛ از جمله شاگردیِ نظام معتزلی نزد هشام بن حکم،^۲ به‌ نحوی که می‏توان آثار این شاگردی را در برخی از اندیشه‏های نظام، مانند ردّ حجیت اجماع و قیاس و نقد فتاوی برخی از صحابه، مشاهده کرد.^۳ همچنین بغدادی، معتزلیان بصره را در بحث حدوث کلام الهی متأثر از زرارة بن اعین می‏داند.^۴

با آغاز دوره غیبت با دو پدیده نسبتاً متعاکس روبه‌رو می‏شویم:

پدیده نخست گرویدن برخی از معتزلیان به امامیه است. در این دوره، برخی از معتزله با پذیرفتن اندیشه‏های امامی، به‌ویژه در مباحث امامت، به صف متکلمان امامی پیوستند. از جمله شخصیت‏های این طیف می‏توان به ابن قبه رازی و ابن مملک اصفهانی اشاره کرد^۵ این استبصار در