حروف و اصوات است؛ با این تفاوت که حروف و اصوات قائم به خداوند نیست. بنابراین، متکلم بودن خداوند به معناى ایجاد حروف و اصوات است.^۱

ایمان و کفر: در بحث ایمان و کفر ابن ‏راوندی و سید مرتضی هردو در چارچوب لغت‏شناسی بحث را پیش می‏بردند و ایمان را تصدیق قلبی می‏دانستند که مؤمن باید درباره اندیشه‏هایی باور قلبی داشته باشد و انکار این باورها را کفر می‏شمردند. البته در نتیجه عملی بحث، تفاوتی وجود دارد و آن اینکه طبق نظر ابن ‏راوندی و سید در جایی‏ که‏ انکار صریح‏ نباشد، کفر صادق‏ نیست. ابن ‏راوندی بر همین اساس می‏گفت سجده بر خورشید کفر نیست، ولی نشانه کفر است،^۲ ولی سید مرتضی در این فرض می‏گفت: سجده‏کننده بر خورشید کافر است.^۳

قدرت: در بحث رابطه قدرت و مقدور، سید مرتضی،^۴ مانند معتزلیان،^۵ بر این باور است که استطاعت قبل‏الفعل است و آن، قدرت بر انجام دادن فعل و ضد آن است که برای فعل الزامی ایجاد نمی‏کند. همه آنها پذیرفته‏اند که خداوند هیچ‌گاه بنده‏ای را بر فعلی که توانایی ندارد، مکلف نمی‏کند؛ در مقابل، ابن ‏راوندی معتقد به استطاعت مع‏الفعل (یعنی معیت قدرت با اجرای فعل) بود.^۶ سپس بحثی دیگر مطرح می‏شود که آیا شخص توانایی بر انجام دادن ضد مقدور را دارد یا خیر؟ سید مرتضی و معتزلیان چون قدرت را مقدم بر مقدور می‏دانستند، برای پاسخ مثبت دادن مشکلی نداشتند. آنان می‏گفتند قدرتی که حادث شده این توانایی را دارد که به مقدور متضاد یا غیرمتضاد نیز تعلق گیرد،^۷ اما ابن ‏راوندی در این بحث نظریه دیگری داشت. او مانند کسانی که در نگاه معتزلیان جبری بودند، می‏گفت قدرت مقارن با مقدور صورت می‏پذیرد، ولی در برابر آنان و برای فرار از لوازم منفی نظریه‌شان معتقد بود قدرتی که حادث شده به متضاد بر سبیل بدل تعلق می‏گیرد.^۸

بحث دیگر درباره قدرت و مقدور این بود که چه کسی مقدور را خلق می‏کند؟ ابن ‏راوندی در بحث خلق افعال ارادی معتقد بود خداوند افعال اختیاری انسان را می‏آفریند، ولی انسان است که آنها

علم فعلی (علم الهی در مرحله فعل) حق‏تعالی نیز بوده است. هم از این روست که اتهام حدوث علم الهی برای وی مطرح شده است؛ زیرا اشعری در باب اختلاف روافض در بحث اسما و صفات از گروهی نام می‏برد که معتقد بودند: «نمی‏توان از ازل خداوند را به قادر، سمیع و بصیر بودن وصف کرد تا اینکه خدا اشیایی را ایجاد کند».^۱ اینان می‏گفتند که اساساً جایز نیست که قدرت و علم را بر چیزی که وجود خارجی ندارد، اطلاق کرد. پیروان این نظریه در مرحله فعل ـ و نه در مرحله ذات ـ صفات را این گونه باور داشتند؛ بر همین اساس است که اشعری در ادامه برای ادعای خود از باب بدا شاهدی می‏آورد. در واقع، متکلمان امامیه برای خداوند دو نوع علم باور داشتند: علم ذاتی و علم فعلی؛ و این بر خلاف نظر سید مرتضی بود که تنها برای خداوند یک نوع علم، آن هم علمِ ازلی‏ای که جزء صفات ذات بود، باور داشت. وی معتقد بود علم، صفت ذات خداست و صفات، زاید بر ذات نیستند و عین ذات‌اند. سید همچنین به نقد نظریه ابن ‏راوندی و امامیان نخستین پرداخته است.^۲

بدا: یکی از مباحثی که ذیل بحث علم الهی مطرح می‏شود، بحث بدا است. ابن ‏راوندی و سید مرتضی هر دو بدا را به معنای نسخ گزارش کرده‏اند.^۳ البته گزارش متفاوت دیگری از بدا می‏توان برای ابن ‏راوندی یافت که با این نظر سید کاملاً متفاوت است. ابن ‏راوندی در مناظره با جاحظ درباره مفهوم «خدای تغییرناپذیر» می‏گوید: فاعلى که براى او اندیشه‏هاى تازه حاصل مى‏شود (تعرض له البدوات) و افعال براى او ناممکن نیست، تواناتر و درخور توجه‏تر از فاعلى است که نمى‏تواند چیزى بر فعل خود بیفزاید یا از آن بکاهد، و نمى‏تواند به پیش برود یا به پس بازگردد.^۴ این نظر ابن ‏راوندی با نظر پیشین ـ که بدا را همان نسخ ترجمه کرده ـ بسیار متفاوت است و کاملاً در نقطه مقابل سید مرتضی قرار می‏گیرد.

کلام الهی: ابن ‏راوندی در موضوع ماهیت کلام خدا، الفاظ و عبارات قرآن کریم را حادث مى‏داند، ولی اصل کلام‏اﷲ را معنای قائم به ذات خدا و قدیم دانسته است.^۵ سید مرتضى ـ بر خلاف ابن ‏راوندی ـ بر این باور است که فاعل کلام، همان متکلم است؛ یعنی همان کسی که حروف و اصوات را ایجاد می‏کند. خداوند هم کلامش از همین