روایاتی از برخی از اهل بیت^۱ می‏کوشد شیعیان را مخالف و ضد اهل بیت علیهم السلام نشان دهد.^۲

ابن بطه در بخشی از کتابش بعد از آنکه نوحه و عزاداری را مکروه و بدعت می‏خواند، تصریح می‏کند: ندبه و نوحه‏خوانی برای حسین بن علی [علیه السلام] هم بدعت است.^۳ این در حالی است که بنابر گزارش‏های تاریخی نوحه و عزارداری بر امام حسین ـ به‌ویژه در محرم و صفر ـ در بین شیعیان بغداد مرسوم شده بود. از منظر او ریشه این بدعت‏ها از کوفه است. به همین جهت بیان می‏کند: اهل کوفه هر ساله یک بدعت جدید اضافه می‏کنند.^۴ ابن بطه همانند استادش بربهاری در واقع رهبری فکری و اجتماعی اهل حدیثِ بغداد را در مخالفت با آیین عزاداری شیعیان به دست گرفت و نقش مؤثری در برخوردهای حنبلی و شیعی ایفا می‏کرد. احتمالاً به همین جهت بود که از طرف حکومت تحت تعقیب قرار گرفت (چون حکومت تحت نفوذ آل بویه شیعی بود). او نیز مانند بربهاری در اواخر عمرش مجبور به انزوا در عکبرا شد.^۵

در بغداد البته به‏غیر از ابن بطه، ابن سمعون حنبلی نیز نفوذ بسیاری در بین اصحاب حدیث و حنابله و تحرکات اجتماعی آنان داشت. او به سبب توانایی‏اش در خطابه و وعظ، نه‏تنها بین توده‏های حنبلی بغداد نفوذ داشت، بلکه دیگر مذاهب فقهی اهل سنت و حتی علمای بغداد از جمله ابوبکر باقلانی اشعری او را بزرگ می‏داشتند.^۶ هنگامی که عضدالدوله دیلمی برای پایان دادن به درگیری‏های فرقه‏ای در بغداد، واعظان و سخنرانان را از رفتن به منبر منع کرد، او بدون توجه به آن در روز جمعه و در مسجد جامع منصور بر فراز منبر رفت و به خطابه و وعظ پرداخت.^۷

رهبری فکری و اجتماعی ابن بطه و ابن سمعون در بغداد در نیمه دوم سده چهارم، و تأکید آنان بر بدعت بودن عزاداری و نوحه‏سرایی بر امام حسین علیه السلام و نیز کافر و مهدورالدم بودن روافض از سویی و از سوی دیگر علنی شدن شعائر و آیین‏های شیعی و محدود شدن نسبی اهل حدیث در دوران آل بویه،

که حاکم عباسی المتقی، صریحاً اخطار داد که «خلیفه، ذمّه خود را از هر کس که از صحابه به بدی یاد کند، برداشته است».^۱

مناسبات اهل حدیث و امامیه در بغداد بعد از آل بویه

اصحاب حدیث در دوران آل بویه به دلیل شیعی بودن بویهیان^۲ و گرایش به اعتزال،^۳ به حاشیه رفتند؛ با این حال، در بدنه جامعه و بین توده‏ها، هنوز نفوذ بسیاری داشتند و برخوردها و چالش‏های اجتماعی آنان با شیعیان بسی پررنگ‏تر و بیشتر شد.

در دوره آل بویه عالمان مطرحی از اصحاب حدیث چون ابوبکر آجرّی (م ۳۶۰) صاحب کتاب الشریعه، ابن منده حنبلی اصفهانی (م ۳۹۵) صاحب کتاب الایمان و ابوالقاسم لالکایی (م ۴۱۸) صاحب کتاب شرح اعتقادات اهل السنة و الجماعه بودند، ولی چون آنان اغلب در خارج از بغداد فعالیت داشتند، بحث درباره آنها خارج از قلمرو مقاله حاضر است. در محیط بغداد، عالم اهل حدیث و اثرگذار، ابن بَطه عُکبری (م ۳۸۷) و ابن سمعون واعظ بغدادی (م ۳۸۷) است. آنان هر دو از پیروان احمد بن حنبل و از شاگردان و ادامه‌دهندگان راه و روش ابومحمد بربهاری هستند که به‌سان او رهبری اعتقادی و اجتماعی اهل حدیث و حنابله بغداد را در نیمه دوم سده چهارم بر عهده داشتند.

ابن بطه چون جامعه را ـ به زعم خویش ـ در سرازیری انحراف و شیوع بدعت‏ها دید^۴ با نگارش کتاب‏های اعتقادی چون الابانه کبیر و الابانه صغیر، در راه مبارزه با اهل بدعت راه استادش بربهاری را در پیش کشید. درباره نقش او در رهبری فکری و مذهبی اصحاب حدیث در برابر امامیه، اشاره به این نکته حائز اهمیت است که وی وقتی روافض را در عداد اهل بدعت (خوارج، مرجئه، قدریه، جهمیه) ذکر می‏کند، به ارتداد روافض، جایز نبودن نکاح با آنان، و جایز نبودن اکل ذبیحه آنان حکم می‏دهد.^۵ از نظر او شتم‌کنندگان به اصحاب پیامبر (= روافض) سهمی از اسلام نبرده‌اند و کافرند؛ هرچند نماز بخوانند و روزه بگیرند.^۶ ابن بطه با تعابیر تند و تحریک‌کننده‏ای از روافض^۷ یاد می‏کند.^۸ وی با نقل