فاطمه دختر ابو‏محمد حسن معروف به «ناصرصغیر» فرزند احمد بن حسن اطروش معروف به «ناصر کبیر» فرزند علی بن حسن بن علی بن عمر الاشرف فرزند امام سجاد علیه السلام است. مادر فاطمه بنت ناصر صغیر نیز ملیکه دختر حسن معروف به «داعی صغیر» از نوادگان حسن بن زید فرزند امام حسن علیه السلام می‏باشد.^۱ در نتیجه سید مرتضی از جهات مختلفی به ائمه علیهم السلام نسب برده و این تبار والا، شرافت ویژه‏ای ‏برای وی در میان فرق مختلف شیعی و حتی غیر شیعی که به منسوبان به پیامبر صلی الله علیه و آله احترام می‏گذاشتند، در پی داشت.^۲

نسبت با زیدیه

در دوران حیات سید مرتضی زیدیه از مهم‌ترین جریان‏های سیاسی ـ مذهبی بودند که علاوه بر اقتدار سیاسی از جایگاه اجتماعی والایی برخوردار بودند. در تبار سید مرتضی برخی امامان زیدیه و بزرگان این مذهب جای دارند. جد اعلای سید مرتضی از جانب پدر ابراهیم المرتضی فرزند امام موسی بن جعفر علیه السلام از امامان زیدی به شمار آمده^۳ و جد مادری وی امام و اندیشور بزرگ زیدی ناصر اطروش، یکی از استوانه‏های علمی زیدیه است که ‏وی را صاحب مقاله (دیدگاه خاص) «ناصریه» معرفی کرده‏اند.^۴ همچنین داعی صغیر جانشین اطروش، متکلم اعتزال‌گرا و امام زیدیان گیلان، پدربزرگِ مادر سید مرتضی می‏باشد و فرزند داعی صغیر یعنی ابو‏عبداﷲ دیلمی محمد بن حسن معروف به المهدی لدین‌اﷲ امام برجسته زیدی نیز دایی مادر سید مرتضی است.^۵

البته این ارتباط با زیدیه، تنها در نسب نبوده و خاندان سید مرتضی پیوندهای سببی نیز با خاندان‏های زیدی داشته‏اند. از جمله همسر سید رضی فاطمة بنت أبی‌الحسن التقی النهرشابوسی و مادر همسرش ظاهراً از خاندانی زیدی بوده‏اند.^۶ این پیوند‏های سببی و نسبی با بزرگان زیدی قطعاً جایگاه اجتماعی سید مرتضی را در میان زیدیه برجسته می‏نمود.

نسبت با بنی‌عباس

هرچند با قدرت‌یابی آل بویه اقتدار سیاسی بنی‌عباس کاهش چشمگیری یافت، جایگاه خلافت اعتبار

(محط رحال الشیعه فی زمانهم) در دوران حیاتشان یاد کرده‏اند^۱ که گویای جایگاه اجتماعی والای سید مرتضی و خاندان اوست. سید مرتضی علاوه بر توانایی‏های علمی، با برخورداری از شاخصه‏های فراوانی مانند جایگاه والای خاندانی، وضعیت اقتصادی مناسب، جایگاه فرهنگی و قدرت سیاسی که در اختیار داشت، در میان امامیه و غیر امامیه ـ خاصه در بغداد ـ از جایگاه اجتماعی ویژه‏ای ‏برخوردار بود. این جایگاه او را در کانون احترام عموم دانشمندان و مردم بغداد و حتی حاکمان قرار داد. از این رو، برای نشان دادن جایگاه اجتماعی سید مرتضی، به بررسی جایگاه خاندانی، فرهنگی و علمی و اقتصادی سید مرتضی و خاندان وی می‏پردازیم.

جایگاه خاندانی

برای شناخت جایگاه اجتماعی یک شخصیت تاریخی در جهان اسلام و به‌ویژه در جامعه شیعی، توجه به شرافت نسبی و جایگاه خاندن نسبی و سببی وی بسیار مهم است.^۲ خاندان سید مرتضی از نامدارترین خاندان‏های عصر خود می‏باشد که با خاندان‏های مهم و شخصیت‏های برجسته اسلام و کانون‏های قدرت ارتباط نسبی و سببی داشت. از همین رو، علمای انساب خاندان سید مرتضی را برجسته‌ترین خاندان‏ منسوب به امام موسی بن جعفر علیه السلام دانسته‏اند.^۳ این جایگاه نسبی و سببی به‌گونه‏ای ‏بود که سلطان بویهی که مدتی پدر سید مرتضی، ابو‏احمد موسوی، را حبس کرده بود، با اشاره به نسب شریف وی این عمل خود را امری عظیم می‏شمرد.^۴

نسبت با ائمه علیهم السلام

اجداد سید مرتضی از طریق پدر و مادر همگی از شرفا بودند و نَسَب به امامان پاک علیه السلام می‏برند. نسب پدری وی با پنج واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام می‏رسد. پدر وی ابو‏احمد حسین فرزند محمد اعرج فرزند موسی أبرش فرزند موسی ابو‏سبحه فرزند ابراهیم مرتضی فرزند امام موسی کاظم علیه السلام است.^۵ از آنجا که مادر ابو‏احمد موسوی، فاطمه دختر احمد بن علی بن إبراهیم بن موسى کاظم علیه السلام بوده، سید مرتضی از جهتی دیگر نیز نسب به آن حضرت می‏برد.^۶ مادر سید مرتضی و برادرش سید رضی نیز