ارتباط امام با فرشتگان

دیدگاه به‏دست‏آمده از نوبختیان در این ‏باره بیانگر آن است که ایشان بر این باور بوده‏اند که امام، نه سخن فرشتگان را مى‏شنود و نه مى‏تواند آنان را ببیند.^۱ شیخ مفید پس از اینکه نزول وحی بر ائمه علیهم السلام را بنابر اجماع مسلمانان ـ که معتقدند بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وحی قطع شده ـ ممتنع می‏داند، می‏گوید: عقلاً ممکن است ائمه علیهم السلام سخن فرشتگان را بشنوند، بدون آنکه آنان را ببینند و براى شیعیان صدّیق نیز ممتنع نیست، و بر صحت این مطلب درباره امامان و برخی از شیعیان نیکوکار و صالح، اخباری با حجت روشن و برهان آشکار آمده است. وی فقیهان و اصحاب حدیث امامیه را با خود هم‏رأی و نوبختیان را مخالف نظر خود می‏داند.^۲ بنابراین، شیخ مفید برای توجیه ‏این دو امر یقینی که به ظاهر با هم تعارض دارند، معتقد شده وحی به انبیا اختصاص دارد، ولی شنیدن صدای فرشته‏ها برای غیر انبیا نیز ممکن است؛ البته بر آن نام وحی نمی‏نهد، و این نام ننهادن به وحی به دلیل اجماع مسلمین است، وگرنه در معنا، وحی‏ای که با شنیدن صدای فرشتگان بر انبیا نازل می‏شود، با شنیدن صدای فرشتگان برای غیر انبیا تفاوتی ندارد. البته ممکن است علاوه بر نام‏گذاری، تفاوت دیگری نیز بین سماع کلام ملائکه و وحی از دید شیخ مفید باشد و آن این است که وحیِ بر انبیا احکام تشریعی را در بر می‏گیرد، ولی فرشتگان برای غیر نبی احکام تشریعی نمی‏آورند و ائمه، تنها اخبار (ما یکون) را از فرشتگان می‏شنوند.^۳ همان‌گونه که اشاره شد، ظاهراً سید مرتضی درباره تحدیث و شنیدن صدای فرشتگان توسط امام تصریحی ندارد و بعید نیست در این اندیشه با نوبختیان هم‌رأی باشد.^۴

این مسئله، چه در کلام شیخ مفید و چه در گزارش اشعری، ذیل موضوع اعجاز ائمه علیهم السلام بحث شده که مهم‌ترین تفاوت انبیا و ائمه به شمار می‏آید. هر دو دیدگاه پیش‌گفته را اشعری تفکر گروهی از متکلمان امامیه معرفی کرده است.^۵ علاوه بر نوبختیان، در میان متکلمان کوفی نیز عده‏ای الهام و تحدیث فرشتگان بر ائمه را منکر بودند. از جمله افراد این گروه می‏توان به هشام بن حکم، سدیر صیرفی، یونس بن‏ عبدالرحمن و فضل ‏بن ‏شاذان اشاره کرد.^۶ بنابراین، اندیشه نوبختیان در باب سماع کلام

سید مرتضی نیز پس از تعریف معجزه و راه شناخت آن،^۱ در مورد امکان صدور معجزه از غیر انبیا بحث مفصلی می‏کند و در آن به اشکالات مخالفان از جمله ابوهاشم پاسخ داده، ادله خود را بیان می‏نماید.^۲

شاید دلیل بنو‏نوبخت بر ممتنع بودن معجزه غیر انبیا، همانند دلیل معتزله این باشد که ظهور کرامت و معجزه از غیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، موجب ابطال معجزات نبوى است؛^۳ اما شواهد فراوانی چون درخواست ابو‏سهل از حلاج مبنی بر روییدن مو بر سر ابو‏سهل^۴ در دست است که نشان می‏دهد بنو‏نوبخت انجام کار‏های خارق‏العاده از امام و نایبان ایشان را ممکن می‏دانستند. همچنین ابو‏سهل ظهور علوم فراوان از امامان شیعه را از طریق تعلیم مردود و آن را از جانب خدا می‏داند و معتقد است این چیزی غیر از نشانه الهی و خرق عادت نیست.^۵ با توجه به اینکه از هشام ‏بن ‏حکم نیز روایت شده: معجزه از غیر پیامبر صادر نمی‏شود و از سویی، او راه رفتن غیر پیامبر را بر آب ممکن می‏دانست^۶ و از او روایاتی درباره معجزات امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام نقل شده،^۷ احتمال داده می‏شود هشام و نوبختیان ظهور این خوارق عادات را از امام جایز می‏دانستند، اما نام معجزه بر آن نمی‏نهادند. بنابراین، می‏توان این اختلاف را ناشی از اختلاف در تعریف معجزه دانست.^۸

مادلونگ مدعی شده نوبختیان در ردّ معجزه برای غیر پیامبر در میان تشیع، استثنا بوده و در این اعتقاد تحت تأثیر معتزله‌اند؛^۹ این در حالی است که احتمال اثرپذیری آنان از هشام ‏بن ‏حکم بیشتر است. علاوه بر این، اشعری نیز امتناع ظهور معجزات از ائمه را یکی از چهار قول مطرح در میان متکلمان امامیه در این باب آورده^۱۰ که نشان‏دهنده پیشینه این دیدگاه در میان متکلمان امامیه است.