تفاوت دیدگاه‏های کلامی وی با استادش شیخ مفید فراوان است^۱ و بر همین اساس، با نوبختیان نیز تفاوت‏های اندیشه‌ای دارد. سید مرتضی با هر دو مکتب بصری و بغدادیِ معتزله آشنا بوده و در بسیاری از آرای کلامی با آنان هم‌گرایی دارد. البته، بر خلاف استادش شیخ مفید، در تعارض این دو مکتب، اندیشه‏های معتزله بصره را بر آرای کلامی معتزلیان بغداد‏ ترجیح می‏دهد.^۲ او همچنین به آثار و اندیشه‏های نوبختیان توجه داشته است.^۳

از این رو، به‌جاست علاوه بر مقایسه دقیق آرای نوبختیان با شیخ مفید و سید مرتضی، اندیشه‏های اختلافی هر‏یک از آنان را در بستر کلام امامیه و معتزله ریشه‏یابی کنیم تا علاوه بر شناخت میزان اختلاف آرای نوبختیان با شیخ‏ مفید و سید مرتضی، مقدار هم‌نوایی هریک از آنان با مدرسه کلامی ‏امامیه در کوفه و مدرسه معتزلیان بصره و بغداد در این اختلافات آشکار گردد. در این نوشتار، فقط اندیشه‏هایی مقایسه می‌شوند که گزارش یا شاهدی بر رأی بنو‏نوبخت، شیخ‏ مفید و سید مرتضی درباره آنها در دست باشد، و موضوعاتی که رأی نوبختیان، شیخ مفید یا سید مرتضی در دست نیست، از محدوده تحقیق خارج‌اند.

معرفت و ابزار شناخت

تفاوت اساسی معرفت‏شناسیِ مدرسه کلامی بغداد با مدرسه کوفه، روی‏گردانی از معرفت اضطراری به معرفت اکتسابی است. در این میان، نظریه معرفت‏شناسی ابو‏محمد حسن ‏بن ‏موسی نوبختی اندیشه‏ای متفاوت با اندیشه هر دو گروه است و با هر دو دیدگاه پیش‏گفته جهات اشتراک و اختلافی دارد. وی بر آن بود که تمام معارف الزاماً اضطراری نیست و معرفة‏اﷲ می‏تواند اکتسابی یا اضطراری باشد. بنا‏بر این دیدگاه، اصلِ علم‏آور بودن نظر و استدلال پذیرفته شده، و در عین حال بر اضطراری بودن برخی از معارف تأکید گردیده ‏است. غالب کسانی که به اکتسابی بودن معرفت معتقدند، محسوسات و بدیهیات را اضطراری می‏دانند، اما ابو‏محمد دامنه معارف اضطراری را گسترده‏تر می‏داند و معرفة‏اﷲ را از طریق معرفت اضطراری ممکن می‌شمارد؛^۴ در حالی که قائلان به اکتسابی بودن معارف، معرفة‏اﷲ را در این دنیا جز از طریق استدلال و نظر ممکن نمی‏دانند.^۵ دیدگاه ابو‏سهل درباره اکتسابی یا اضطراری بودن، به‌روشنی گزارش نشده، اما با توجه به گفتار وی مبنی بر اینکه همه

فراوان و تألیفات پر‏شمار مدرسه کلامی خود را بنا نهاد.^۱ پس از وی سید مرتضی، در مقام برجسته‌ترین شاگرد شیخ مفید، نمایندگی کلام امامیه را بر عهده گرفت و در عصر وی کلام امامیه در مدرسه بغداد به اوج خود رسید و سال‏ها هیمنه خود را بر کلام امامیه گستراند. نوبختیان، شیخ ‏مفید و سید مرتضی با نحله‏های مختلف کلام امامیه، مخصوصاً مدرسه کلامی ‏امامیه در کوفه و هردو ‏مدرسه بصری و بغدادی معتزله و دیگر مکاتب کلامی اسلام آشنا بوده‏اند و به اندیشه‏های اهل‏حدیث و فلاسفه و ادیان مختلف و اندیشوران آنها شناخت داشته‏اند؛ از ‏این ‏رو، می‏توان گفت این متکلمان امامی، ناظر به همه اندیشه‏های کلامی مطرح در دوران خود، منظومه فکری خویش را تدوین کرده‏اند و هر گونه تفاوتی در روش و محتوای اندیشه نوبختیان با شیخ مفید و سید مرتضی در تاریخ کلام امامیه اهمیت دارد.

اگر‏چه شیخ‏ مفید نزد دانش‏آموختگان مدرسه کلامی نوبختیان علم کلام را آموخته^۲ و آثار کلامی بنو‏نوبخت را مطالعه و گاه تدریس کرده،^۳ در نگاه ابتدایی تفاوت‏هایی بنیادین در اندیشه شیخ ‏مفید و نوبختیان در موضوعات مختلف جلیل ‏الکلام و لطیف ‏الکلام دیده می‏شود. از همین رو، یکی از اهداف وی از تألیف کتاب اوائل المقالات، بیان تفاوت دیدگاه‏های کلامی‏اش با متکلمان نوبختی است.^۴ با مراجعه به این کتاب درمی‏یابیم، گاه اندیشه شیخ‏ مفید هم‏سان با رأی معتزله و گاه اندیشه نوبختیان در راستای تفکر معتزلی است.

هرچند شیخ‏ مفید معتقد است اندیشه‏های کلامی خود را بر اساس نصوص نقل شده از جانب معصومان علیهم السلام تدوین کرده،^۵ نمی‏توان ثابت کرد که در موارد اختلافی با نوبختیان، بنو‏نوبخت در مسیر اخبار و روایات ائمه نبوده‏اند؛ زیرا اختلاف روایات و برداشت از آنها گاه می‏تواند محمل دو اندیشه کلامی متفاوت باشد که صاحبان آن هردو ادعای هم‏سویی با نصوص دارند. شاهد آشکار این مدعا، اختلافات روشی و محتوایی شیخ‏ مفید و شیخ صدوق است که هر دو به هم‌نوایی با روایات امامان شیعه تصریح دارند که منتهی به تألیف کتاب تصحیح الاعتقاد از سوی شیخ ‏مفید گردید. از سوی دیگر، در مبنای انتساب متکلمان نوبختی به معتزله تردید جدی وجود دارد.^۶ سید مرتضی نیز اگرچه شاگرد شیخ مفید است و در یک نگاه کلی، هم‌راستا با شیخ مفید مدرسه بغداد را به بلوغ خود رساند،