حقیقت ایمان و البته شرط آن شمرده‏اند. برخى نیز عمل را نه جزوِ ایمان دانسته‏اند و نه شرط آن و توضیح بیشترى نداده‏اند که احتمالاً عمل را به عنوان آثار ایمان پذیرفته‏اند.

علامه مجلسى پس از یادآورى و بیان اطلاقات فراوانِ هریک از واژگان اسلام و ایمان در متون دینى، راه‏کارهایى در تبیین آیات و روایاتِ بیانگر داخل بودن اعمال در ایمان مطرح کرده که به نحوى شامل دیدگاه‏هاى مختلفى است که در این باره عرضه شده‏اند. راه‏کارهاى پیشنهادى وى عبارت‏اند از: ۱. متون را بر ظواهر خود حمل کنیم و بگوییم که عمل در برخى معانى ایمان داخل در حقیقت آن است؛ ۲. ایمان، اصل عقاید باشد؛ اما نام‏گذارى عقاید به ایمان، مشروط به اعمال باشد؛ ۳. قائل به مراتب متفاوت ایمان باشیم که اعمال بسیار یا کم، کاشف از حصول مرتبه‏اى خاص از آن باشد؛ زیرا بى‏گمان، شدت یقین در کثرت اعمال نیک و ترک گناهان مدخلیت دارد.^۱

چنان‌که یاد شد، گروهى از عالمان امامیه، عمل را داخل در حقیقت ایمان دانسته‏اند. از منظر ایشان، ایمان حقیقتى است مرکّب از تصدیق قلبى و عمل جوارح. افزون بر شیخ مفید ـ که موضع وى نقل شد ـ از ملاحظه عنوان‌دهى ابواب و گزینش احادیث در آثار صدوق چنین بر مى‏آید که وى نیز قائل به این دیدگاه است.^۲ ابن بطریق حلى، با بیان اینکه معناى واژگانىِ ایمان، تصدیق است، تصریح کرده که حقیقت ایمان اعتقاد قلبى به خدا و پیامبر و امام و گفتار با زبان (اظهار شهادتین و اقرار به امامت) و عمل به جوارح (نماز، زکات، روزه، حج و جهاد) است.^۳ محقق نراقى عمل را جزوِ ایمان و اسلام دانسته است.^۴ فیض کاشانى نیز در این باره سخنى درخور توجه دارد. وى معتقد است که فسق،

۳. حقیقت ایمان، تصدیق قلبى و اقرار زبانىِ همراه با عمل جوارح است.^۱ آنچه در اینجا باید با عنایت به دیدگاه شیخ مفید و احادیث‏ کافى اندکى به بررسى آن بپردازیم، موضوع نسبت ایمان با عمل است؛ زیرا پاسخ به این پرسش، افزون بر آنکه به ایضاح مفهوم ایمان مدد مى‏رسانَد، اطلاق یا عدم اطلاق مؤمن به‏ فاسق (مرتکب کبیره) را نیز معلوم مى‏گرداند. علامه حلى پس از گزارشى فشرده از آرا و اقوال موجود درباره تعریف ایمان، تصریح مى‏کند که تمام اقوال و مذاهب در دو گروه حصر مى‏گردد: گروهى که عمل را جزوِ ایمان مى‏دانند، و گروهى که عمل را جزوِ آن نمى‏دانند.^۲ با تأمل در دیدگاه‏هاى یادشده و بررسى‏هاى ایمان‏پژوهان در باب نسبت عمل با ایمان، نظریه‏هاى فراوانى به چشم مى‏خورد. عالمانى که ایمان را به تصدیق قلبى یا اعم از تصدیق قلبى و اقرار زبانى، تفسیر کرده‏اند، طبعاً عمل را داخل در حقیقت ایمان نمى‏دانند.^۳ بسیارى از ایشان عمل را شرط کمال ایمان دانسته‏اند. ملاصالح مازندرانى، در گزارش دیدگاه این گروه مى‏نویسد:

متکلمانِ قائل به اینکه ایمان نفس تصدیق است، اخبار دال بر جزئیت اعمال جوارح در ایمان را بر کمال حمل کرده‏اند. به این معنا که عمل، جزء ایمان نیست، به‌گونه‏اى که با عدم عمل، ایمانْ معدوم گردد؛ بلکه اضافه عمل به ایمان، اضافه کمال است. همین طور احادیث دال بر جزئیت اقرار زبانى را شرط ایمان دانسته‏اند، نه جزوِ آن.^۴

برخى عمل را از آثار و پیامدهاى تأکیدکننده ایمان دانسته‏اند.^۵ برخى دیگر عمل را بیرون از