صریح و قطعى به خدا صورت گرفت، زوال آن ممکن نیست.

چنان‌که در بحث معرفت و طاعت کفار گذشت، ایمان، متأخر از معرفت است و لزوماً انسان به امر مورد شناخت ایمان نمى‏آورد. افزون بر آنچه در آن بحث گفته شد، در اینجا مى‏توان به احادیثى استناد کرد که درباره گونه‏هاى مختلف کفر وارد شده و بیانگر آن است که دست‌کم برخى گونه‏هاى کفر، مبتنى بر معرفت‏اند.

حدیث زیر در این باره، متضمن استدلال به چند آیه قرآنى است:

۰.عَن أَبِى عَمرٍو الزُّبَیرِی عَن أَبِی‌عَبدِاﷲ علیه السلام قَالَ قُلتُ لَهُ: أَخبِرنِی عَن وُجُوهِ الکُفرِ فِی کِتَابِ اﷲ عزّ و جلّ قَالَ: الکُفرُ فِی کِتَابِ اﷲ عَلَى خَمسَةِ أَوجُهٍ فَمِنهَا کُفرُ الجُحُودُ وَ الجُحُودُ عَلَى وَجهَینِ وَ الکُفرُ بِتَرکِ مَا أَمَرَ اﷲ... وأَمَّا الوَجهُ الآخَرُ مِنَ الجُحُودِ عَلَى مَعرِفَةٍ وَ هُوَ أَن یَجحَدَ الجَاحِدُ وَ هُوَ یَعلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ قَدِ استَقَرَّ عِندَهُ وَ قَد قَالَ اﷲ عزّ و جلّ: (وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا)^۱ وَ قَالَ اﷲ عزّ و جلّ: (وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اﷲ عَلَى الْکافِرِینَ).^۲ فَهَذَا تَفسِیرُ وَجهَیِ الجُحُودِ وَ الوَجهُ الثَّالِثُ مِنَ الکُفرِ کُفرُ النِّعَمِ وَ ذَلِکَ قَولُهُ تَعَالَى یَحکِى قَولَ سُلَیمَانَ علیه السلام: (هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یشْکُرُ لِنَفْسِهِ)^۳.^۴

ظاهراً با ملاحظه مجموع ادله بوده است که عالمان پسین امامیه، از دیدگاه رایج شیخ مفید و شیخ طوسى در باب موافات دست شسته و پس از محقق حلى^۵ مسیرى مخالف پیموده‏اند. از دیگر عالمان مخالف این آموزه، مى‏توان از علامه حلى،^۶ شهید ثانى،^۷ سید محمد عاملى،^۸ نراقى،^۹ بحرانى،^۱۰ فاضل هندى‏^۱۱ و صاحب جواهر^۱۲ یاد کرد.

الزَّانِى وَ هُوَ مُؤمِنٌ وَ لَایسرِقُ السَّارِقُ وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَاذهَب أَنتَ وَ أَصحَابُکَ حَیثُ شِئتَ.^۱

در برخى دیگر از روایات، از گناهان خاصى مانند زنا، مى‏گسارى و کشتن مؤمن، به نام یاد شده است: «مَن زَنَى خَرَجَ مِنَ الإِیمَانِ وَ مَن شَرِبَ الخَمرَ خَرَجَ مِنَ الإِیمَانِ»،^۲ «مَن شَرِبَ النَّبِیذَ عَلَى أَنَّهُ حَلَالٌ خُلِّدَ فِى النَّارِ وَ مَن شَرِبَهُ عَلَى أَنَّهُ حَرَامٌ عُذِّبَ فِى النَّارِ».^۳

در برخى دیگر از روایات، حلال شمردن حرام و حرام شمردن حلال، سبب کفر معرفى شده است: «إِذَا أَتَى العَبدُ کَبِیرَةً مِن کَبَائِرِ المَعَاصِى أَو صَغِیرَةً مِن صَغَائِرِ المَعَاصِى الَّتِى نَهَى اﷲ عزّ و جلّ عَنهَا کَانَ خَارِجاً مِنَ الإِیمَانِ سَاقِطاً عَنهُ اسمُ الإِیمَانِ وَ ثَابِتاً عَلَیهِ اسمُ الإِسلَامِ فَإِن تَابَ وَ استَغفَرَ عَادَ إِلَى دَارِ الإِیمَانِ وَ لَایُخرِجُهُ إِلَى الکُفرِ إِلَّا الجُحُودُ وَ الاستِحلَالُ أَن یقُولَ لِلحَلَالِ هَذَا حَرَامٌ وَ لِلحَرَامِ هَذَا حَلَالٌ وَ دَانَ بِذَلِکَ فَعِندَهَا یکُونُ خَارِجاً مِنَ الإِسلَامِ وَ الإِیمَانِ دَاخِلاً فِى الکُفرِ...»،^۴ «مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمٍ قَالَ سَمِعتُ أَبَاجَعفَرٍ علیه السلام یقُولُ: کُلُّ شَى‏ءٍ یجُرُّهُ الإِقرَارُ وَ التَّسلِیمُ فَهُوَ الإِیمَانُ وَ کُلُّ شَى‏ءٍ یجُرُّهُ الإِنکَارُ وَ الجُحُودُ فَهُوَ الکُفرُ».^۵

ترک فرائضى مانند نماز، روزه، حج و زکات، با شرایطى، سبب دیگر کفر است: «إِنَّ اﷲ عزّ و جلّ فَرَضَ فَرَائِضَ مُوجَبَاتٍ عَلَى العِبَادِ فَمَن تَرَکَ فَرِیضَةً مِنَ المُوجَبَاتِ فَلَم‌ یَعمَل بِهَا وَ جَحَدَهَا کَانَ کَافِراً»،^۶ «مَن أَفطَرَ یَوماً مِن شَهرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً خَرَجَ مِنَ الإِیمَانِ»،^۷ «مَن مَاتَ وَ لَم‌یَحُجَّ حَجَّةَ الإِسلَامِ لَم ‌یَمنَعهُ مِن ذَلِکَ حَاجَةٌ تُجحِفُ بِهِ أَو مَرَضٌ لَا‌یُطِیقُ فِیهِ الحَجَّ أَو سُلطَانٌ یمنَعُهُ فَلیَمُت یَهُودِیاً أَو نَصرَانِیاً»،^۸ «عن زُرَارَة قَالَ سَأَلتُ أَبَاعَبدِاﷲ علیه السلام عَن قَولِ اﷲ عزّ و جلّ: (وَ مَنْ یکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ) فَقَالَ: مَن تَرَکَ العَمَلَ الَّذِى أَقَرَّ بِهِ قُلتُ فَمَا مَوضِعُ تَرکِ العَمَلِ حَتَّى یدَعَهُ أَجمَعَ قَالَ مِنهُ الَّذِى یَدَعُ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً لَامِن سُکرٍ و لَامِن عِلَّةٍ».^۹

ممکن است یکى از ادله موافات، تعریف ایمان به معرفت باشد؛^۱۰ به این معنا که هر گاه معرفت