1.. در میان معتزله، نظر ابوعلى جبایى، با دیدگاه ابوهاشم جبایى متفاوت است. ابوعلى بر آن است که احباط و تکفیر، در طاعت و معصیت واقع مى‏شود که مى‏توانند در هم مؤثر باشند، نه ثواب و عقاب که با هم یافت نمى‏شوند تا اثرگذارى یکى بر دیگرى صحیح باشد. از نظر ابوهاشم، احباط و تکفیر، در ثواب و عقاب واقع مى‏شود. از سوى دیگر، ابوعلى، منکر موازنه و ابوهاشم، قائل به موازنه است. موازنه بدین معناست که هر گاه مکلف با طاعتى مستحق مثلاً ده جزء ثواب و با معصیتى مستحق بیست جزء عقاب باشد، ده جزء از عقاب، برابر ده جزء ثواب کسر مى‏شود و فرد، مستحق ده جزء عقاب مى‏گردد. از نظر ابوعلى، متأخر ـ اعم از طاعت یا معصیت ـ متقدم را اسقاط مى‏کند و بر حال خود مى‏مانَد (ر.ک: همدانی اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ص۴۲۴ و ۴۲۵؛ حلی، کشف المراد، ص۲۷۶).

2.. هود: ۱۱۴.

1.. اسراء: ۲۰. ادامۀ آیات این است: «کلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّک وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّک مَحْظُوراً».

2.. زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۴۴۲؛ طبرسی، جوامع الجامع، ج۲، ص۳۲۲.

3.. طبرسی، جوامع الجامع، ج۲، ص۳۲۲.

4.. ملاصالح مازندرانی، شرح اصول کافى، ج۸، ص۷۲.

5.. شیخ مفید، أوائل المقالات، ص۸۲، گفتار ۶۱.

6.. حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج۲، ص۴۲؛ ابن ابى‌الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج۱۳، ص۱۳۱ (المتکلمون یسمون‏ إبطال الثواب إحباطاً و إبطال العقاب تکفیراً).

7.. سید مرتضی، شرح جمل العلم و العمل، ص۱۴۶؛ شیخ طوسی، الاقتصاد، ص۱۱۷؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج۲، ص۷۰؛ بحرانى، قواعد المرام، ص ۱۶۴؛ حلی، کشف المراد، ص۲۷۶؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۵، ص۳۳۱. گفتنى است که نویسندۀ الیاقوت نیز قائل به بطلان تحابط است (نوبختی، الیاقوت، ص۶۳؛ حلی، أنوار ( الملکوت، ص۱۷۲). ادلۀ قائلان به بطلان تحابط را در منابع یاد شده و نیز در المسائل‏السرویه (ص ۹۸) ببینید. از نظر منابع کلامى، آیات، با مضمون حبط اعمال به معناى عدم ثبوت استحقاق است، نه سقوط استحقاق پس از ثبوت (حلی، المسلک فى اصول الدین، ص۱۲۱). گفتنى است بسیارى از متکلمانى که احباط و تکفیر را نپذیرفته‏اند، استحقاق ثواب و عقاب را مشروط به موافات دانسته‏اند. بیان علامه مجلسى دربارۀ مفهوم موافات، گویاست: «اعلم أن المشهور بین متکلمى الإمامیة بطلان الإحباط و التکفیر. بل قالوا باشتراط الثواب و العقاب بالموافاة بمعنى أن الثواب على الإیمان مشروط بأن یعلم اﷲ منه أنه یموت على الإیمان و العقاب على الکفر و الفسوق مشروط بأن یعلم اﷲ أنه لا یسلم و لایتوب و بذلک أولوا الآیات الدالة على الإحباط و التکفیر». (مجلسی، بحار الأنوار، ج۵، ص۳۳۱). از عالمان قائل به موافات، مى‏توان از خواجه نصیرالدین طوسى (حلی، کشف المراد، ص۲۷۴ که شارح در آن آورده که قول به اشتراط موافات در ثواب و عقاب، آموزۀ معتزلۀ بغداد است و دیگر معتزله، به آن اعتقاد ندارند) و فاضل مقداد (سیوری حلی، اللوامع الإلهیه، ص۴۳۶) یاد کرد. از بیان علامه حلى در مناهج الیقین چنین بر مى‏آید که از نظر وى موافات شرط نیست؛ بلکه استمرار بر طاعت، شرط استحقاق ثواب است و موافات، دلیل بر آن استمرار است. حمصى رازى، موافات را وجه و شرطى در استحقاق ثواب و عقاب نمى‏داند؛ زیرا از نظر وى، وجوه و شروط افعال، به هیچ روى روا نیست که متأخر از زمان وقوع آنها باشد (حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج۲، ص۷۸). تفاوت معناى موافات در این بحث با موافات به معناى زوال‏ناپذیرى ایمان حقیقى به خدا را- که در ادامه نوشتار خواهد آمد ـ نباید از نظر دور داشت.