خراسان و ماوراءالنهر: حدیث بغدادیان به دو منطقه خراسان و ماوراءالنهر در شرق اسلامی نیز منتقل شد. نقش فضل بن شاذان در این خصوص بارز و انکارناپذیر است. او با بهرهگیری از مشایخ بغدادی، مانند ابن ابی‌عمیر و یونس بن عبدالرحمن، در غنیسازی کانون حدیثی و کلامی خراسان کمک شایانی کرد.۱ تقریباً در اواخر نیمه اول قرن سوم، علاوه بر محدثان خراسانی، محدثان ماوراءالنهری هم با سفر به بغداد، به جمع گردآوران حدیث امامیه در بغداد پیوستند. جبریل بن احمد فاریابی که از او با تعبیر «کثیر الروایة عن علماء العراق...» یاد شده،۲ یکی از برجستهترین افراد در این عرصه است. وی در بغداد نزد محمد بن عیسی بن عبید حدیث آموخت۳ و آن را در منطقه کش انتشار داد.۴ سه برادر محمد و حمدویه و ابراهیم پسران نصیر کشی که همگی با عنوان «کثیر العلم و الروایه» توصیف شده‌اند،۵ از جمله افرادی هستند که در حوزه حدیثی بغداد در محضر افرادی چون محمد بن عیسی بن عبید و یعقوب بن یزید دانش آموخته۶ و در انتقال میراث بغدادیها به ماوراء النهر نقشآفرین بودهاند.
چهار. آثار و تولیدات حدیثی امامیه در بغداد (در دوره حضور)
با توجه به سکونت اصحاب برجسته در بغداد و تکاپوی تحسینبرانگیز علمی آنان، آثار فراوانی در زمینههای مختلفی به نگارش درآمد. برای نمونه،، گفتهاند که یونس بن عبدالرحمن در عرصه کلام هزار جلد کتاب در نقد مخالفان نوشت.۷ تلاشهای آنان در عرصه حدیث نیز درخور توجه است و در این زمینه نیز آثار ارزشمند حدیثی در حوزه بغداد تدوین شد که بسیاری از این آثار در سدههای پسینی در تدوین جوامع حدیثی به کار آمد. کتاب‌های تولید شده در حوزه حدیثی بغداد را میتوان به دو گونه تکنگاری و جامعنگاری دستهبندی کرد.
به نظر میرسد نخستین جامعنگاری حدیثی امامیه در بغداد صورت گرفته است. کتاب جامع فی
1.. خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۴، ص۳۱۹.
2.. طوسی، رجال، ص۴۱۸.
3.. کشی، رجال، ج۱، ص۳۵۶ و ج۲، ص۴۳۹، ۵۴۲، ۶۱۷، ۶۹۲ و ...).
4.. حلقههای درسی او در کش مشهور بوده است (ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۹۴و۹۵).
5.. طوسی، رجال، ص ۴۰۷، ۴۲۱ و ۴۴۰.
6.. در این باره ر.ک: طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۷، ۲۰، ۲۶، ۵۹، ۶۲، ۱۶۴، ۲۱۷، ۳۴۷، ۳۵۷، ۳۸۳، ۳۸۱ و ... .
7.. فضل بن شاذان نقل کرده است که «یونس بن عبدالرحمن ... و ألَّف ألف جلد رداً على المخالفین» (طوسی، همان، ج۲، ص۷۸۰).
